maker. De toepassing van de nonius kwam
in de tweede helft van de 17e eeuw in
gebruik. Dit was een aanmerkelijke voor
uitgang om de afleesnauwkeurigheid te
vergroten. In de tweede helft van de 18e
eeuw zien we de voorzichtige toepassing van
richt k ij kers. Dit was echter nauwelijks een
verbetering, de kwaliteit van de lenzen was
nog matig, het gezichtsveld beperkt, boven
dien was de richtkijker nog niet of nauwe
lijks in verticale zin beweegbaar en dat gal'
problemen in geaccidenteerd terrein.
Bij Don was de kompasdoos vast aan het
frame verbonden, daardoor was direct te
constateren of het inst rument een
ongewenste draaiing had ondergaan, want
dat stond de kompasnaald niet precies meer
boven de noord-zuiillijn. Bij andere uitvoeringen was deze soms gekoppeld aan de alhidade en draaide
dus mee. Het nadeel was dat nu niet direct te constateren was of het instrument verdraaid was.
1 let voordeel was een veel eenvoudigere constructie voor de instrumentmaker.
lollandse 'irkel in de oorspronkelijke uil roering
wel transversaalverdeling (coll. Tl ID,
•subfaculteit Geodesie)
Hollandse Cirkel met richtkijker en nonius
J.M Kletnan en Zn., Amsterdam
(coll. Tl II), subfaculteit Geodesie)
Omstreeks 1800 ontstonden er instrumenten
waarbij de kompasdoos was weggelaten en
in het midden op de alhidade een kijker was
aangebracht, die in verticale richting
beweegbaar was. Ook de vaste vizieren
ontbraken. Die uitvoering was een navolging
van in Frankrijk ontwikkelde instrumenten.
I let waren de voorlopers van de latere
theodolieten. liet tijdperk van de
Hollandse Cirkel was voorbij!
1 Voor een uitvoerige beschrijving zie: H.C. Pouls -
Winkelkruis-Astrolabium-Hollandse Cirkel, in Geodesia
1979, p.238-246 en p.294-304.
2 Voor meer gegevens over het astrolabium zie: Pouls
(1979) p.241-246 en 304.
3 Men was in die tijd wel op de hoogte van het feit dat
de declinatie per plaats verschilde, maar niet met de
verandering in de tijd. De eerste publicatie over die
verandering in de tijd verscheen in 1635 in Londen:
Henry Gellibrand - "Discourse Mathematical on the
Variation of the Magnetic Needle..."
4 Voor meer informatie over de diverse verdelingen zie:
Pouls (1979) p.295 en 296.
5 Mattheus van Nispen - De Beknopte Lant-Meet-Konst,
Dordrecht 1662 en later.
14
