Afb. 5. De gebroeders Van de Sande Bakhuyzen
aan de nauwkeurigheidswaterpassing: prof. dr.
H.G. (1838-1923) doet een waarneming,
terwijl dr. E.F. (1848-1918) de bel laat
inspelen. Coll. NCG.
driehoekspunt op de Haagse Jacobskerk door
een op de Nieuwe Kerk in Delft.
In 1874 kwam Baeyer met een nieuw verzoek:
of zijn medewerkers - officieren in het
Pruisische leger - hun waterpassing, die bij de
Nederlandse grens tot Salzbergen (ter hoogte
van Oldenzaal) was gevorderd langs de spoor
lijn via Arnhem en Utrecht naar Amsterdam
mochten doortrekken. Op die wijze zou het
Duitse hoogtenet - de spoorwegen bedienden
zich daar al overwegend van de 'Amsterdammer
Pegel' - van een directe, onvervalste aansluiting
aan het nulpunt van het AP worden verzekerd.
Een opsteker voor Nederland, maar toch niet
zonder bedenkingen, te weten van de zijde van
het Ministerie van Oorlog. Zo'n doorgaande
waterpassing zou immers de Hollandse water
linie doorbreken en de waarnemers langs andere
defensiewerken voeren en er werd gevreesd dat
daarmee gevoelige informatie daarover in
vreemde handen zou vallen. Dan maar liever
zelf waterpassen en zo werd in 1875 een begin
gemaakt met wat in de volgende tien jaar zou
uitgroeien tot een nauwgezette landelijke
primaire waterpassing, een Rijkshoogtemeting,
later bekend als de Eerste Nauwkeurigheids
waterpassing van Nederland. Kon Cohen Stuart
geen tijd vrijmaken voor het nieuwe driehoeks-
net, voor de waterpassing tekende hij wel. Een
plaquette, die de TUD Afdeling Geodesie op
instigatie van Stichting De Hollandse Cirkel in
2002 naast de voordeur van het hoofdgebouw
van de PS (Oude Delft 95) deed aanbrengen,
herinnert hieraan. Toen Cohen Stuart op 24 juli
1878 plotseling overleed, stagneerde het werk.
Precies één week daarvóór was Stamkart - hij
was inmiddels 73 jaar - op eigen verzoek
ontheven van zijn taken bij de PS, dit om meer
tijd te kunnen besteden aan de driehoeks
meting die hem zeer ter harte ging en die
inmiddels twaalf jaar onderweg was. Mogelijk
was Stamkarts verzoek voor de minister van
Binnenlandse Zaken, onder welk departement
onderwijs en wetenschapsbeoefening toen viel,
in juni aanleiding geweest om bij de Afdeling
Natuurkunde van de KAW te informeren naar
de voortgang van het werk. Hoe dan ook, reden
voor overleg met Stamkart, die de opgemerkte
trage voortgang weet aan het slechte zicht dat
hij rond Amsterdam door begroeiing en rook
ondervond, kennelijk ook bij de aansluiting van
zijn lengtebasis in de Haarlemmermeer Polder.
Het moeizame overleg dat in de Afdeling
Natuurkunde met Stamkart - hij schijnt knap
eigenwijs te zijn geweest - werd gevoerd met
zijn medeleden en collega's Van de Sande
Bakhuyzen en dr. J.A.C. Oudemans (geb.
1827), inmiddels directeuren van de sterren
wachten, respectievelijk in Leiden en Utrecht,
leidde in december 1878 tot het voorstel om
een speciale commissie voor de geodesie in het
leven te roepen. Zo geschiedde en op 20
februari 1879 kon koning Willem III het
besluit daartoe bekrachtigen. De Rijks
commissie voor Graadmeting en Waterpassing
(RCGW) was geboren en, alsof men blijk
wilde geven van het herwonnen vertrouwen in
de aansluiting aan het AP, markeerde het
Duitse Zentral-Direktorium der Vermessungen
de aanvaarding van 'Normal Null' (NN) als het
hoogtesysteem voor het gehele land op 22
maart daaraanvolgende met het plaatsen van
een NN-hoogtemerk in het gebouw van de
Sterrenwacht te Berlijn; het zal toeval zijn
geweest. Waarschijnlijk ook dat de RCGW
juist tot stand kwam tijdens het liberale
intermezzo dat het kabinet van J. Kappeijne
