Passers in de cartografie
Afb. 3. Bergboussole van Hildebrand (ca 1920)
(particuliere verzameling).
en voornamelijk oude instrumenten.
Een bijzonder mooi exemplaar uit deze
verzameling is de bergboussole van
Hildebrand uit 1920 (afb. 3), een instru
ment dat o.a in voormalig Nederlands-
Indië werd gebruikt voor het uitvoeren
van veelhoeksmetingen in de bergen.
Daarnaast bevat deze particuliere ver
zameling diverse waterpasinstrumenten,
zowel van het type alles vast als die met
losse kijker en /of buisniveau, een
coördinatograaf, een équerre, een plani-
meter en een rekenmachine. De fraaie
verzameling is opgesteld in een vitrine
in de hal van zijn eveneens zeer fraaie
woning.
Guus Craenen
In de landmeetkundige cartografie speelden
passers een belangrijke rol. Zo werden steek-
passers gebruikt voor afpassen op een trans-
versaalschaal en valpassers om kaarten te
voorzien van cirkelvormige puntsymbolen. Dit
artikel beschrijft de ontwikkeling van passers
vanaf het begin van de 18-de eeuw.
Begin 1800 vestigde de Elzasser Ludwig Esser
zich in Aarau, Zwitserland. Hij startte daar een
instrumentmakerij voor het maken van tekentuig
op voorraad. Tot die tijd was het gebruikelijk,
dat tekengerei strikt op aanwijzingen van de
individuele opdrachtgever werd gemaakt. Een
kostbare klus. En daar ligt nu ook het knelpunt:
de kosten. In de komende eeuwen zou die prijs
een dominante factor blijven. Op voorraad fabri
ceren was een eerste stap in de goede richting.
Esser was een uitstekend vakman. Al gauw kreeg
hij in Aarau leerlingen, waarvan Jakob Kern
(1790 - 1867) de bekendste zou worden. Kern,
die in 1809 als weeskind naar Aarau kwam, en
daar ook speciale rekenlinialen produceerde,
opende in 1819 zijn eigen instrumentmakerij.
Het bedrijf zou uitgroeien tot een onderneming
met wereldfaam. Naast Kern had Esser nog twee
leerlingen, Friedrich Gysi en zijn schoonzoon
F. Hommel-Esser. Aarau werd een in de 19-de
eeuw het centrum voor tekeninstrumenten van
topkwaliteit en een zeer herkenbare vormgeving
(zie figuur 1).
Figuur 1: Aarauer passermodel.
