Boek zaait verwarring rond Hollandse Cirkel
collecties/index.html, sectie "Geodesie",
waarin opgenomen enkele tachymetrische
rekenlinialen die kunnen worden opgezocht via
inventarisnummer of naam:
Richer/Moinot, zelfde uitvoering als de
besproken Morin (Inv. Nr. 2000150 en
2000151)
Dennert en Pape (Inv. Nr. 2000152)
P. Matthijssen, een Nederlandse constructeur
van rekenlinialen
(Inv. Nr. 2000147 is prototype, Nr. 170)
(Inv. Nr. 2000148 is een meer complex
productietype, zonder type aanduiding)
Onbekend fabrikaat, houten liniaal gelijkend
op de besproken Kern (Inv. Nr. 2000264)
Hoofdredacteur Adri den Boer vestigde onlangs
mijn aandacht op de beschrijving van de
Hollandse Cirkel in een in 1981 bij Moussault's
Uitgeverij bv te Bussum verschenen boek
werkje getiteld Antieke wetenschappelijke
instrumenten geschreven door Gerald L'E
Turner (ISBN 90 226 11876). Deze beschrij
ving is niet alleen verwarrend, maar in vele
opzichten ook onjuist. Turner was conservator
van het Museum of the History of Science in
Oxford. Hij heeft heel wat publicaties over
wetenschappelijke instrumenten op zijn naam
staan, waaronder diverse artikelen over het
bekende Teylers Museum in Haarlem. Hij mag
dus wel een autoriteit genoemd worden, wat is
dan hier gebeurd? Het antwoord blijkt simpel te
zijn: we hebben hier te maken met een foutieve
vertaling.
Het geluk wil dat ik een kwart eeuw geleden
het oorspronkelijke Engelse boek had aan
geschaft. In dit boek komt de naam Hollandse
Cirkel, Holland Circle of Dutch Circle in het
geheel niet voor, maar wel de benaming
Circumferentor. Deze naam werd in Groot-
Brittannië oorspronkelijk gegeven aan een
kompas met een vaste vizierinrichting, zie
afb. 1Later is men deze benaming ook gaan
geven aan eenvoudige cirkelvormige hoek-
meetinstrumenten. Vanuit dat perspectief
gezien zou men onze Hollandse Cirkel dus ook
een circumferentor kunnen noemen, maar dat
wil echter niet zeggen dat alle circumferentors
dus Hollandse Cirkels zouden zijn, en dat is
wat hier gebeurd is. De vertaalster, Etty van
der Eijk, heeft overal het Engelse woord
circumferentor vertaald met Hollandse Cirkel
en dat is niet juist.
Er is eigenlijk geen goede, alles dekkende
vertaling in het Nederlands van het Engelse
woord, men zou het cirkelvormig hoekmeet-
instrument kunnen noemen of korter Volle
Cirkel.
We hebben hier dus niet te maken met een
uitgebreide beschrijving van de Hollandse
Cirkel maar van de Volle Cirkel. Overigens is
er op de verdere vertaling nog wel meer aan te
merken, maar dat laten we maar achterwege!
Afb. 1. Circumferentor.
H.C. Pouls
:t<)
