Bij een Jacobsstaf in een gevelornament te
Krommenie
ln het uit 1780 daterende Zaanse koopmanshuis
"Ceres", Zuiderhoofdstraat 65 te Krommenie,
bevindt zich onder het bovenraam een ornament
van houtsnijwerk dat handel, nijverheid en
zeevaart uitbeeldt. Boeken als 'Krommenie
750' beperken zich in de beschrijving van het
linkerdeel daarvan tot het noemen van een
leeuw op een kist die zijn kracht en een haan
die de waakzaamheid uitbeeldt. Achter hen
bevindt zich echter ook een Jacobsstaf of
graadstok. Het gevelornament komt ook niet
voor in het standaardwerk over graadstokken
van Mörzer Bruyns uit 1994. Het pand te
Krommenie werd gebouwd voor een rolreder
oftewel zeildoekfabrikant.
Jacobsstaf
De Jacobsstaf werd voor het eerst beschreven
door Levi ben Gerson (1288-1344) en kwam in
de 15e eeuw algemeen in gebruik, volgens een
vertaald Engels standaardwerk "eerst in de
astronomie en later ook in de landmeetkunde".
Het instrument bestaat uit een rechthoekige
stok van 1,5 of 1,8 meter lang, waarover een
dwarsstaaf kan schuiven. De berekening berust
op het principe van gelijkvormige driehoeken.
De stok wordt voor het oog gehouden en de
dwarsstaaf wordt voor- of achteruit verschoven
tot de uiteinden ervan gelijk vallen met de te
meten punten. Langs de lange staaf is een
graadverdeling aangebracht. Oorspronkelijk
had de Jacobsstaf één dwarsstaaf, maar omdat
voor later gebruik op zee de stok korter moest
zijn, werden daar kruishouten van verschillende
lengten benut. Op iedere kant van de stok was
dan een graadverdeling aangebracht, behorend
bij één van de kruishouten.
Volgens Pouls staat het grote aantal publicaties
over terrestrisch gebruik van de Jacobsstaf in
contrast met het feitelijk landmeetkundig
gebruik. In de zeevaart bleef de graadstok tot
na 1800 in gebruik en ook het gevelornament
uit 1780 duidt op maritiem benutten.
Scouting en Snellius
In de twintigste eeuw volgde popularisering
van de Jacobsstaf door het benutten daarvan als
logo voor de Wereldjamboree 1937 van de
scouts (verticaal geplaatst en met vier dwars-
latten). "Als een krachtig symbool van eenvoud
zullen de simpele lijnen van de Jacobsstaf zich
op onze shirts aftekenen. Duizenden zullen ons
AJh. 1Gevelornament op het huis "Ceres te Krommenie foto Mieke den Boer-Snoei).
Adri den Boer
30
