Landmeetkundige instrumenten met vier
stelschroeven
H.C. Pouls
In het septembernummer 2006 van dit tijdschrift
besprak Harrie Luijten een waterpasinstrument
van Ahrend met vier stelschroeven. In onze
ogen is dat een wat vreemde constructie,
vandaar dat het wel interessant is om wat nader
in te gaan op geodetische instrumenten met vier
stelschroeven.
Afb. 1. Waterpasinstrument van
Onderdewijngaart Canzius, ca. 1800
Op p. 90 schrijft Luijten dat er in de voormalige
collectie van Geodesie geen instrumenten met
vier stelschroeven zouden voorkomen. Dit is
echter niet juist. De collectie bevat onder meer
enige waterpasinstrumenten met vier stel
schroeven van de Delftse instrumentmaker
Onderdewijngaart Canzius uit omstreeks 1800.
Een goede foto van zo'n instrument is te zien op
p. 280 van mijn boek De Landmeter (afb. 1).
Verder bevat de collectie een Amerikaanse
theodoliet uit 1897 van Buff Berger met vier
stelschroeven (oud inv. nr 114) en eveneens van
Buflf en Berger een waterpasinstrument met vier
stelschroeven uit 1930 (oud inv.nr. 251). Dan
was er nog een Amerikaans 'Pendulum
Astrolabeuit 1952 van David White met ook
vier stelschroeven (oud inv.nr. 366).2
Dat er in ons land zeker tot in de tweede helft
van de 19e eeuw waterpasinstrumenten met
vier stelschroeven gebruikt werden kunnen we
concluderen uit de diverse drukken van
Geodesie van G.A. van Kerkwijk.3 Hierin wordt
een 'waterpasinstrument van Ramsden
besproken. Afb. 2 toont een figuur uit de vierde
druk van 1860, p. 186. Vergelijken we deze met
de foto van het Delftse instrument, dan zien we
een sterke overeenkomst. In de beschrijvende
toelichting lezen we onder meer: "Onder aan....
is een koperen as verbonden, die in een bol
sluit en door den toestel PQRS opgesloten is.
De bovenste plaat PQ rust op vier schroeven m,
welke in moeren draaijen die in de onderste
plaat zijn bevestigd. Deze onderste plaat is
verder met den houten drievoet verbonden...."
Er is hier dus duidelijk sprake van vier stel
schroeven. Verderop in dit artikel komen we
nog even terug op bovenstaande tekst.
Afb. 2. Kerkwijk, 1860. Waterpasinstrument
van Ramsden
3 H.C. Pouls - De landmeter. Inleiding in de geschiedenis van de Nederlandse Landmeetkunde van de Romeinse tot de Franse tijd.
Alphen aan den Rijn, 1997
2 Nu onder inv.nr. 2000539 in de collectie van het Techniek Museum Delft. Zie foto en beschrijving op
www.museum.tudelft.nl/collecties.
3 G.A. van Kerkwijk - Geodesie voor de kadetten van alle wapenem. Breda, 1842, 1847, 1855, 1860 en 1865
126
