als 'Mendoza cirkel' en volgens de erbij
behorende beschrijving gebouwd is in de
periode 1800-1825. J. de Mendoza y Rios
1761 -1816) was van huis uit een Spaans
Afb. 4. Hoekmeetinstrument van J. Osverbom
uit 1801. Dit is één van de vele droge varianten
op de refectiecirkels van Tobias Mayer en
Borda. Bron: Monatliche Correspondenz zur
Beförderung der Erd- und Himmelskunde 1801
officier met grote belangstelling voor de
astronomie en wiskunde. Hij publiceerde
belangrijke boeken over de astronomische
plaatsbepaling in relatie tot de triangulatie en
ontwikkelde in 1801 zijn eigen natte reflectie
cirkel, alom de "cirkel van Mendoza" genoemd
(afb. 3).
De Britse 'lijn' liep als volgt: Jesse Ramsden
(1735-1800) ontwikkelde, als "mathematical
instrumentmaker and optician eerst een
verdeelmachine en vervolgens de verbeterde
Bordacirkel.4 In 1818 kwam de Britse Borda,
droge variant, in gebruik. Het was een zeer
zwaar instrument van ca 90 kg, dat in ieder
geval al een korter pootje had. Hierna bouwde
G. Dollond (1774-1852) in 1822 een ver
nieuwde versie, die weer wat lichter en daar
door handzamer in gebruik was.5 Vervolgens
kwam in 1825 Edward Troughton (1753-1835)
met een instrument dat we qua uitvoering zeker
de kwalificatie robuust kunnen geven.6
Een Zweedse ingenieur, genaamd J. Osverbom,
bouwde in 1801 eveneens een practisch beter
hanteerbaar instrument (afb. 4).7
De astronoom J.J. von Littrow (1781-1840), de
toenmalige directeur van de Koninklijke
Weense sterrenwacht, bestelde in 1824 een
instrument dat al begon te lijken op het
Repsold-universaalinstrument waarmee vanaf
1850 de triangulatie van Nederlandsch-Indië
uitgevoerd werd.8
De Pruisische droge versie die vanaf 1816 in
gebruik genomen werd is de door G. von
Reichenbach (1771-1826) ontworpen
"Reichenbach's-Borda Kreis" (afb. 5).9 Ook dit
astronomisch-geodetisch reisinstrument 'groeit'
in de tijd naar het universaalinstrument.
Hs.i
4 J. Ramsden. Description of an engine for dividing mathematical instruments. (1777). Ramsdens verdeelmachine werd in vele
varianten overgenomen door vele landen. Het was de basis voor de verificatie van alle 19e eeuwse hoekmeetinstrumenten.
Ramsdens publicaties hierover werden uitgegeven "by order of the commissioners of longitude" ofwel de Britse
Lengtegraadcommissie waarin 's werelds leidinggevende wetenschappers vertegenwoordigd waren.
5 J.M. Mohrmann, plaatje van Dollond's cirkel in DHC okt. 2003 p. 73
6 John A. Repsold, Zür geschichte der Astronomische Messwerkzeuge von Purbach bis Reichenbach (1908). Deel 1 figuur 165
Troughton 1825
7 J. Osverbom, "Beschreibung eines neuen Winkelmessers von dem Swedischen Ingenieur J. Osverbom" in: Monatliche
Correspondenz der Erd- und Himmelskunde. (1801) 334-340
8 J.A.C. Oudemans. Beschrijving en afbeelding van een Universaal-instrument van Repsold (1852)
N D. Haasbroek. Prof. F. Kaiser en S.H. de Lange in hun relatie tot de astronomische plaatsbepalingen van omstreeks 1850 in
het voormalige Ned. Indië (1977)
9 John. A. Repsold, Zür geschichte der Astronomische Messwerkzeuge von Purbach bis Reichenbach (1908) Deel 1 figuur 141b
Reichenbach's-Borda Kreis 1816
75
