Maastricht over zijn ervaringen een voordracht
had gehouden, prof.ir. F.K.Th, van Iterson 23
op de gedachte bracht een gedoken onderzee
boot als meetplatform te benutten. Toch iets
met een onderzeeboot? Twee jaar eerder had
het Congres zich nog even beraden over een
ludieke realistische herdenking van de eerste
'duikboot'vaart door de Nederlander Cornelis
Drebbel, 300 jaar geleden.24 Overleg tussen
commissievoorzitter Muller - hij was de in
januari overleden Van de Sande Bakhuyzen
opgevolgd - en ambtshalve commissielid
kapitein-ter-zee J.L.M. Luymes (Chef
Hydrografie) leidde ertoe dat VM van de
Koninklijke Marine de gelegenheid kreeg met
zijn apparatuur in juni 1923 vanuit Den Helder
voor een korte tocht zee te kiezen. De bevin
dingen waren dermate bemoedigend, dat een
verzoek van de commissie aan de minister van
Marine ertoe leidde dat VM al in september
per onderzeeboot Hr. Ms. K II uit Den Helder
via Suez naar Batavia kon vertrekken; met zijn
Stückrath-toestel en door de chef-instrument
maker L.L.M. van Rest van het KNMI
gebouwde hulpapparatuur voor de fotografi
sche registratie van de waarnemingen. De
tijdens de waarneming continue fotografische
registratie van de beweging van de vier slingers
was een bijkomend nieuwtje; bij de eerdere
metingen werden de vier slingers afzonderlijk
visueel gevolgd met Von Sternecks coïnci
dentie-apparaat. 'Onderzee' werd hiermee het
echte waarnemen verplaatst naar het bureau
van de onderzoeker 'thuis' en kwam dit aldus
beter onder controle.
Met in totaal 21 gemeten stations werd de
eerste missie naar de Oost als zeer succesvol
bestempeld. Wellicht was dit succes mede te
danken aan VM's besluit om, gezien de
mogelijke onberekenbare invloeden van
magnetische velden aan boord van de onder
zeeboot, de aan land gebruikte ijzerhoudende
Fechner invarslingers te vervangen door de
oorspronkelijke messing exemplaren nummers
88 t/m 91; dit welbewust van de grotere, maar
redelijk controleerbare, temperatuursinvloeden
op het gedrag van de laatste.25 Omdat het niet
zeker was of de messing slingers voldoende
tegen het mariene milieu bestand waren,
gingen de invarslingers op die eerste expeditie
zekerheidshalve als vervangers mee.
VM zal weer voor de invarslingers hebben
gekozen toen hij, ter internationale aansluiting
van het Nederlandse zwaartekrachtsnet, in het
voorjaar en de voorzomer van 1925 metingen
deed in Cambridge (Engeland), Parijs, Ukkel
(België) en Potsdam.
Een nieuw statief
Toen in de commissievergadering van 2 april
1925 de begroting voor dat jaar aan de orde
kwam, meldde voorzitter Muller, dat de
ingenieur Vening Meinesz "vol illusie [was]
over voortzetting van zijne slingerwaarne
mingen ter zee, maar dan wel met een verbe
terd statief waarmede het mogelijk zal worden
op de registreerende film de beelden te
verkrijgen van de bewegingen voor twee
ongestoorde slingers." Nieuwe slingers waren
niet nodig, maar bij één van de bestaande
(messing) slingers zou wel de "inrichting voor
terugkaatsing der lichtstralen" gewijzigd
moeten worden. Tegenvallers voorbehouden,
zou het nieuwe 'statief' ongeveer 1.500,-
gaan kosten.26
Inmiddels had de commissie zich al van de
technische ondersteuning door het KNMI
verzekerd. Na overleg met de hoofddirecteur
(prof.dr. E. van Everdingen) en met de chef
instrumentmaker L.L.M. van Rest had zij zich
op 30 januari schriftelijk tot de verantwoorde
lijke minister van Waterstaat gewend: "Bij
onze Commissie is in ernstige overweging een
slingertoestel te doen vervaardigen naar de
denkbeelden van onzen Ingenieur Dr. F.A.
Vening Meinesz, ter bepaling van de intensiteit
23 Frederik Karei Theodoor van Iterson (1877-1957) studeerde in Delft werktuigbouwkunde en was daar van 1910 tot 1913 hoog
leraar Toegepaste wiskunde en mechanica. Bij de voordracht van Vening Meinesz was hij inmiddels directeur van de Staatsmijnen
in Limburg.
24 J.H. Daams, Uit de geschiedenis van het NNGC (www.nngc.nl/geschiedenis)
25 F.A. Vening Meinesz, Gravity expeditions at sea 1923-1930. Vol. I. The expeditions, the computations and the results, Delft 1932,
p. 15-16
26 NCG, notulen 133' verg., 2/4-1925
97
