Afb. 9. Tekening van het instrument van Dou.
Uit: Tractaet vant maken ende Gebruycken...,
1612
"Hollants" kompas bevestigd aan de grond-
plaat, en daaromheen draait een vizierliniaal.
Bij C is een ring aangebracht, zodat het instru
ment verticaal gehouden kan worden. Op
genoemde tekening is de diameter van de
cirkel 30,3 cm, de breedte van de kruisarmen
29 mm en het kompas heeft een doorsnede van
54 mm.
Door de grote cirkelomtrek is het nu mogelijk
een randverdeling van een vijfde of een zesde
graad aan te brengen. Tot nog toe was een hele
of halve graad het hoogst haalbare! Langs de
omtrek zijn van buiten naar binnen diverse
verdelingen aangebracht. Het is verleidelijk
daar verder op in te gaan, maar hiervoor wordt
toch naar de eerder genoemde literatuur
verwezen.
In feite heeft Dou de bruikbare onderdelen van
diverse instrumenten verenigd tot één instru
ment, terwijl de astronomische elementen
vervallen zijn. Hij heeft daarmee een echt
landmeetkundig instrument ontworpen
waarmee alle destijds voorkomende metingen
verricht konden worden. Het was, om een
moderne term te gebruiken, het 'Total Station'
van de 17e eeuw! Het is dan ook begrijpelijk
dat dit type bijna twee eeuwen lang het meest
gebruikte instrument van de Nederlandse
landmeters is geworden. Maar ook buitenlan
ders die in Leiden of Franeker vestingbouw of
landmeten studeerden maakten kennis met dit
typisch Hollandse instrument en namen het
mee naar hun vaderland. Een voorbeeld is de
Zweedse admiraal en veldmaarschalk Carl
Gustaf Wrangel (1613-1676), die in Leiden
heeft gestudeerd en bij zijn terugkeer diverse
Hollandse instrumenten heeft meegenomen,
waaronder een paar Hollandse cirkels. Afb. 10
toont een instrument dat in Stockholm terecht
gekomen is.8 Dit instrument is gesigneerd en
gedateerd: I: David Fe:, 1640.
Nadien heeft men nog wat verbeteringen aan
gebracht. Zo is men later in de 17e eeuw
noniën gaan gebruiken voor de randaflezing
en in de 18e eeuw werd soms een afneembare
richtkijker op de alhidade geplaatst. Gezien
de matige kwaliteit van die kijkers was dit
geen echte verbetering. Ook zijn af en toe
buisniveaus aan de bodemplaat bevestigd.
Dou heeft zijn instrument geen naam gegeven
en zo is men destijds de oude namen astrola
bium, platkloot, volle cirkel en kompas blijven
gebruiken, waarmee in feite elk type van
hoekmeetinstrument bedoeld kan worden. Pas
later is men zich gaan realiseren dat dit instru
ment van Dou duidelijk verschilde van andere
bij ons en in het buitenland in gebruik zijnde
meetinstrumenten. Vermoedelijk is de Frans
man A. Laussedat de eerste geweest die de
naam "cercle hollandais heeft gebruikt.9
Afb. 10. Hollandse cirkel van Jan David,
gedateerd 1640
8 Dit instrument is eigendom van de Zweedse Koninklijke Academie van Wetenschappen
9 A. Laussedat, Recherches sur les instruments, les méthodes et Ie dessin topographiques, Paris 1898
118
