Later volgden de benamingen Hollandischer
Kreis, Holland circle of Dutch circle en
Hollandse cirkel, maar altijd betrof dit het
specifieke instrument dat door Dou was
bedacht.
Onjuist naamgebruik
Aanleiding voor dit artikel was het onjuiste
gebruik van de benaming Hollandse cirkel. Iets
dergelijks is vroeger ook al gebeurd. In de
vorige eeuw is er een periode geweest waarin
schrijvers het woord winkelkruis zo'n mooi
oud-Nederlands woord vonden en het werd
toen herhaaldelijk ten onrechte gebruikt voor
een landmeetkundig hoekmeetinstrument,
terwijl het, zoals hiervoor al beschreven is, in
feite een eenvoudig veldinstrument was voor
het oprichten of neerlaten van loodlijnen. Die
tijd lijkt nu gelukkig voorbij, maar in plaats
daarvan zien we nu het verkeerde gebruik van
de naam Hollandse cirkel, ook in 'ons'
tijdschrift, zie bijvoorbeeld blz. 7 van het aller
eerste nummer van mei 1999! Het daar
afgebeelde instrument is een eenvoudige
voorloper van de kadastertheodoliet10 en in elk
geval geen Hollandse cirkel. Alle kenmerkende
eigenschappen van de Hollandse cirkel
ontbreken hier! Helaas staat dit voorbeeld niet
op zich zelf; ook in andere nummers van de De
Hollandse Cirkel zijn wel eens onjuistheden
geconstateerd!
Maar er is meer, ook niet-geodeten gebruiken
de naam Hollandse cirkel verkeerd... In de in
2005 bij de Duitse uitgever Taschen
verschenen schitterende uitgave van een verza
meling kaarten uit de Atlas Maior van Blaeu11
staat op p. 302 en 303 een kaart van Frankrijk
("Gallia, vulgo La France"). Rechtsonder is
een schaalaanduiding te zien met daarboven
een man met in zijn rechterhand een soort
mislukte koningskroon op een stok (afb. 11),
en wat schrijft auteur Peter van der Krogt, de
bekende cartograaf, hierover op p. 305? "Op
de schaalcartouche staat een landmeter met in
zijn hand een zogenaamde Hollandse cirkel:
een instrument waarmede hoeken gemeten
konden worden en dat gebeurt dan in drie
Afb. 11. J. Blaeu, Atlas Maior. Schaalcartouche
op een kaart van Frankrijk
talen! Links van de schalen is wel redelijk
herkenbaar een zeeastrolabium getekend. Maar
daar wordt niet naar verwezen!
Naschrift van redactie
Onze welgemeende excuses voor de ge
stichte verwarring. Nee, het museum
Markiezenhof valt niets te verwijten. Bij het
instrument was vermeld dat het een halve
cirkel heette en een variant moest zijn op de
door Gemma Frisius ontwikkelde theodoliet
of volcirkel. En omdat het instrument in
kwestie maar de helft van een volcirkel bleek
te zijn vertaalde de verslaggever dat als halve
Hollandse cirkel. Geheel ten onrechte, blijkt
nu uit het verhaal van Pouls, want een echte
(omstreeks 1610 door J.P. Dou ontwikkelde)
Hollandse cirkel bestaat per definitie uit een
hele cirkel en alles wat maar de helft daarvan
als basis heeft mag dus geen Hollandse cirkel
heten maar gewoon: een halve cirkel (of
misschien een Hollandse halve cirkel?). Een
beetje troost mag zijn dat wij niet de enigen
zijn die deze vergissing maken. En de foute
uitleg in nummer 2 heeft ook een voordeel:
er is nu voor eens en altijd door Henri Pouls
duidelijkheid geschapen.
Liguiuco
MuuATia tLalltcn communie
I **.r - - - - - - - -jr -
y iP
jUiWarm. en nam ca comttmnta.
10 Een kadastertheodoliet is een hoekmeetinstrument waarmee wel horizontale hoeken gemeten kunnen worden, maar geen
verticale, want die zijn bij kadastrale metingen niet nodig.
11 Joan Blaeu, 'De grootste en schoonste atlas die ooit verschenen is', Köln, 2005. Drietalige uitgave: Engels, Nederlands en Frans
tl')
