Gemma Frisius 500 jaar geleden geboren
Op 8 december 2008 was het 500 jaar geleden,
dat Gemma Frisius als Jemme Reyniersz. in
Dokkum werd geboren. De Leeuwarder
Courant van maandag 8 december 2008 wijdde
een artikel aan de geboortedatum van deze
beroemde Nederlander van Friese komaf.1 Hij
werd in Dokkum uit arme ouders geboren en
was ook nog eens kreupel. Waarschijnlijk werd
hij gedoopt in Dokkums parochiekerk van Sint
Martinus, welke thans in gebruik is als kerk
van de PKN-gemeente (afb. 1). Zijn ouders
stierven jong, zodat hij al vóór zijn zesde jaar
wees was. Maar toen zijn stiefmoeder de
kreupele Jemme meenam naar de schrijn in de
Bonefatiuskerk van Dokkum keerden de
kansen, zoals de Leeuwarder Courant schrijft.
Want het miraculeuze heiligenbezoek leidde er
toe, dat de benen van Jemme nu wel zijn
lichaam konden dragen. Nog steeds staat
Dokkum, en met name het water uit zijn
Bonefatiusbron, bekend om zijn wonderbare
genezingen. Na dit gebeuren namen de kansen
voor Jemme toe, want hij kreeg kans de
Latijnse school in Groningen te bezoeken; dit
had als gevolg dat hij voldoende vooropleiding
had om zich als student op 26 februari 1526 in
Afb. 1. In het noorden van Dokkum links de
toren van de kerk van de Bonefatiusabdij en
rechts de Grote of Sint Martinuskerk
te schrijven bij de Universiteit van Leuven. Hij
studeerde medicijnen en behaalde zijn eerste
bul op 19 maart 1528, en wel de graad van
"magister artium". Omstreeks 1538 was hij al
hoogleraar in Leuven en in 1541 promoveerde
hij tot doctor in de medicijnen. Zoals zoveel
wetenschappers nam hij een Latijnse naam aan,
en wel als voornaam Gemma, wat edelsteen
betekent. Voorts als 'van' Frisius, vanwege zijn
afkomst, waarmee hij zijn Friese komaf niet
verloochende. Hij verwierf in Leuven roem en
had mogelijk daardoor keizer Karei V als
patiënt. Maar zijn interesse voor weten
schappelijk onderzoek kreeg zijn grootste
bekendheid door vernieuwingen op het gebied
van astronomie, cartografie, landmeetkunde en
wiskunde. Eén van zijn belangrijkste
publicaties was: "Een boecxken seer nut en
Profitelijc allen Geographiens-leerende".
H.C. Pouls heeft dit boekje als een uitgave van
de Nederlandse Commissie voor Geodesie in
1999 bewerkt en gepubliceerd. Gemma Frisius
heeft het bij de publicatie van het "boecxken"
niet gelaten. Hij stelde voor het probleem van
de lengtevinding op te lossen door ter bepaling
van de lengtegraadbepaling op zee een draag
baar uurwerk te gebruiken. Hij wist heel goed
uit de doeken te doen, hoe geografische plaats
bepaling op land en zee nu mogelijk was. Hij
schreef ook een handboek voor de rekenkunde
dat maar liefst tachtig keer uitkwam en
daarmee behoorde tot de meest verspreide
wetenschappelijke werken van de 16de eeuw.
Door zijn vriendschap met de Poolse gezant
leerde hij de gedachten van Nicolaus
Copernicus kennen, zodat ook Gemma Frisius
de nieuwe visie van Copernicus omtrent aarde
en zon ging delen en alzo zijn kennis van de
astronomie vernieuwde. Hij kreeg daardoor
zódanige bekendheid dat een Duitse tijdgenoot
hem 'een tweede Copernicus' noemde. Het is
bekend, dat prins Maurits en Simon Stevin
lezers waren van zijn boek over het gebruik
van een hemelglobe. Aan de Universiteit van
Henk Holsbrink
1 Jaap Hellinga, 'Kreupel geboren, wijs gestorven', 8 december 2008, zie www.archiefleeuwardercourant.nl
25
