kon hij geen exacte gegevens verstrekken. Hij
vertelde, dat het toestel alleen gebruikt werd
aan boord van de bommenwerpers en vracht
vliegtuigen. De navigator, die onder de koepel
zat, volgde de op de kaart aangegeven koers en
bediende het toestel.
Behalve op de zon en de maan werd slechts op
twee sterren geschoten, welke de navigator
blindelings kon vinden. Welke sterren dit
waren kon mijn zegsman niet vertellen en
logischerwijs zal dit alleen voor de Europesche
vluchten van toepassing zijn geweest. Indien
radiocontact mogelijk was, werden ook hieraan
gegevens ontleend om de navigatie zo nodig bij
te stellen.
Na de oorlog werd de sextant door de burger
luchtvaart in gebruik genomen en, waar
mogelijk, gebruikt in combinatie met radiona-
vigatie. Geleidelijk aan werd de astronomische
navigatie vervangen door radiografische
navigatie op de routes waar voldoende daartoe
bestemde systemen waren geïnstalleerd.... Dit
proces heeft ca. 25 jaar in beslag genomen.
Gebruikersvisie
Tijdens een bezoek aan de 1 le European Map
Fair te Breda had ik het geluk kennis te maken
met dhr. Hans Kok, die met de Mark IX in de
praktijk had gewerkt. Als vlieger/gezagvoerder
was hij gedurende 38 jaar bij de KLM actief
geweest. Zijn eerste kennismaking met de
sextant was tijdens de opleiding tot derde
vlieger-navigator, waarbij het behalen van de
"Flight Navigator License" vereist was. De
techniek van het navigeren heeft nog steeds
zijn belangstelling, wat blijkt uit zijn bijdrage
tot een nog te verschijnen studie over
navigeren in de VOC-tijd.4
Uit zijn informatie blijkt, dat de latere versies
van de Mark IX bij de KLM in 1961 voor het
laatst werden gebruikt.
Daarna werd het toestel vervangen door de
Kollsman periscoop-sextant5, die door een
luchtsluisje naar buiten werd geschoven. Dit
sluisje bevond zich in een klein koepeltje op de
cockpit, ook wel bubble genoemd, waaronder
de navigator staande zijn schoten kon ver
richten. Als hij klein van stuk was, ging hij op
het instrumentkistje staan. Door van een
periscoop gebruik te maken, kon men de
afleescorrectie ten gevolge van het waarnemen
door het koepelglas vermijden. De Kollsman
werd na 1970 niet meer gebruikt. Op lange
afstandsvluchten was de sextant, in welke
uitvoering dan ook, van groot belang, zoals
capt. Hans Kok mij mailde:
"Vóór het GPS-tijdperk vlogen vliegtuigen van
radiobaken naar radiobaken, met een continue
aanwijzing op een instrument waarop de naald
van het baken over een kompasschaal draaide.
Die bakens moesten ergens staan, dat gaat
alleen op het land en nog niet eens in onbe
woond gebied, zoals de Sahara, Siberië, Noord-
Canada enz. Vóór wereldoorlog II konden de
grote vliegtuigen, technisch gezien, geen al te
lange afstanden vliegen, dus b.v. niet non-stop
over de Atlantische oceaan e.d. (N.B. De eerste
vlucht over de Atlantische oceaan door
Lindbergh was in 1927.) Toen zij dat later wel
konden, hadden ze lange afstandsnavigatie
systemen nodig, graag ook nog onafhankelijk
van de grond, omdat zulke systemen onder
druk van politieke beslissingen op ongelukkige
momenten konden worden uitgeschakeld. De
ontwikkelde radiografische systemen waren
gevoelig voor zonnevlekken, slecht te
ontvangen in de schemering en midden op de
oceaan onnauwkeurig en soms helemaal niet te
ontvangen. Daarbij kwam nog de financiële
kant van het verhaal, waardoor hoofdzakelijk
alleen langs de druk bevlogen korte routes en
langs de Noord-Atlantische kust deze systemen
werden geïnstalleerd, met uitzondering van de
poolroute. Om deze redenen bleef de sextant
nodig om op lange afstanden navigatie te
bedrijven.
Zelf heb ik voor een Duitse chartermaat
schappij nog in 1966 een Fokker F27 naar
Amerika geferried met een Mark IX, uit de
vrije hand schietend door de cockpitruiten. En
als gezagvoerder van een Douglas DC-7C van
Frankfurt naar Mombasa/ Nairobi tijdens de
Suezoorlog in 1967 met gebruik van de
4 Hes De Graaf, The History of Cartografy, brochure z.j. (2008), p. 3
5 www.kollsman.com/company/index.asp. Deze Amerikaanse instrumentfabriek bestaat nog steeds en heeft o.a. instrumentele
ondersteuning geleverd aan het Apollo 13 ruimtevaartprogramma.
92
