Pantometer: niet zó vreemd
Nicolas de Hilster
In nummer 2 van deze jaargang stond een
alleraardigst stukje over een Vreemd
voorwerp'5 Het bijgaande artikeltje van het
Limburgs Dagblad informeerde de lezer dat
het hier een hoekmeterbetrof, en dat '...in
vaktaaldit gereedschap een (meet)equerre
met boussolewordt genoemd.2 Even
verderop wordt uitgelegd dat het een tot
1950 algemeen landmeetinstrument voor het
uitzetten en meten van hoekenwas en '...het
kompas zat er onder meer op voor de oriënte
ring, maar kwam niet op alle equerres voor. '3
Dan vervolgt het artikel met: De bovenste
cilinder met kompas is draaibaar ten opzichte
van het onderste deel. In het midden zit een
schaal waarmee richtgetallen en graden zijn
aangebracht' ,4 gevolgd door een prima
gedetailleerde omschrijving.
De foto's bij het artikel laten ons inderdaad een
instrument zien waarvan bekend is dat het zo in
elkaar zat. Dat het instrument voor de auteur
toch nog een vreemd voorwerp was, blijkt wel
uit de naamgeving: equerre. Een equerre is een -
meestal achthoekig, soms cylindrisch en heel
soms ellipsoïdevormig5 - instrument met soms
een kompas bovenop gemonteerd. Net als het
instrument in voorgaand artikel heeft een
equerre meerdere '...verticale spleetjes, die twee
aan twee in mekaars verlengde liggenal dan
niet voorzien van '...een fijne verticale draad
paardenhaar' .6 Het grote verschil met getoond
instrument is dat een equerre uit een enkel deel
bestaat en dus niet draaibaar is en ook geen
schaal met richtgetallen en graden heeft.
Afb. 1. Twee equerres: de linker is Frans, circa
1850 (en kwam samen met het waterpastoestel
dat beschreven is in DHC 2009-3), de rechter
is Nederlands, circa 1900 en voorzien van
kompas. (Coll. en foto 's Nicolas de Hilster)
Henk Leenders had het kennelijk al in de
gaten, want die schreef rechtsboven op het
artikel de juiste naam van het instrument:
pantometer. Volgens Webster Signature
Database was het de Fransman Michel
Connette die rond 1626 '...invented a panto
meter',7 terwijl de uitvinding ook aan de
Duitse Jezuïet Anthanasius Kircher wordt
toegedicht, met als jaartal 1631.8 Gezien de
vele aanbiedingen op het internet op voorna
melijk Franse veilingsites, is het instrument
vooral daar populair geweest en lijkt een
Franse oorsprong het meest voor de hand
liggend.9 Dat het ook in Nederland bekend was
mag duidelijk zijn uit voorgaand artikel, maar
ook uit de vaderlandse landmeetliteratuur.
Leenders, H. "Vreemd voorwerp?", in: De Hollandse Cirkel, 2009-2, p. 73
2 Ibid.
3 Ibid.
4 Ibid.
5 http://www.mhs.ox.ac.uk/epact/catalogue.php?ENumber=25622 toont een ellipsoïdevormig equerre uit de collectie van het
Museum of the History of Science in Oxford uit circa 1600.
Leenders, H. "Vreemd voorwerp?", in: De Hollandse Cirkel, 2009-2, p. 73
7 http://historydb.adlerplanetarium.org/signatures/search.pl?search=1&signature=mich
3 P. Findien (ed), Athanasius Kircher: The Last Man Who Knew Everything. (New York/London, 2004), p. 286.
Van Franse makers zijn ook pantometers bekend met een telescoop op het bovenste deel en deze worden dan toepasselijk
'Pantomètre a lunette' genoemd.
151
