Varia: Thomas Berendtsz. ontwierp ook zonnewijzer
Hoedt en Jansen geven in 1951 het equerre en de
pantometer nog even respijt.15 Aan het laatste
instrument worden nog twee en een halve pagina
besteed, ondermeer over de 'Eisen van regeling
en opstelling', maar daarna (in ieder geval tot
1966) herhalen Muller en Scheffer dat het instru
ment tot de .verouderde toestellen...' behoort
en wordt het stil rond dit instrument.16 Dat de
pantometer een nuttig instrument was mag
duidelijk zijn. Uitgevonden in het begin van de
17e eeuw heeft het ruim drie eeuwen weten
stand te houden, maar zelfs na de 'nekslag' door
Muller en Scheffer bleef de behoefte aan een
dergelijk eenvoudig instrument bestaan. Eerder
werd al de prismafrommel van Decher genoemd,
maar er waren meer alternatieven. Kern creëerde
de B-graaf (reeds beschreven door
Schermerhom en Van Steenis in 197217), terwijl
Ahrin met de spiegelpantometer kwam (Sluis
behandelde ze nog in 199118). Beide maakten
gebruik van spiegels, een ontwerp overigens dat
door de Franse instrumentmaker Morin reeds in
het begin van de 20e eeuw toegepast werd,19
maar de B-graaf ging nog iets verder dan dat: de
draaibare spiegels waren gemonteerd bovenop
een cilinder met daarin een viertal verticale
spleetjes, twee aan twee onder een hoek van
90 graden, maar ditmaal zonder die dikke
paardenharen waar een behoorlijk dikke stok
achter kon schuilgaan...
De oudste zonnewijzer van Nederland is te
vinden in Utrecht aan de Jacobikerk. Deze
stamt uit 1463. De op twee na oudste - uit
1615 - staat in Kampen, maar op zo'n onmoge
lijke plek dat vrijwel niemand het weet. Deze
zonnewijzer hangt een meter of tien boven de
Oudestraat aan een schoorsteen op de
zuidgevel van het oude raadhuis.
Deze zonnewijzer is ontworpen door Thomas
Berendtsz. (1587-1625). In zijn tijd was hij een
beroemde schilder, architect en landmeter. Hij
was niet alleen bezig met nieuwbouw, maar
ook met renovatie. Zo gaf hij de Broeder- en
Cellebroederspoort in Kampen begin zeven
tiende eeuw het renaissancekarakter dat ze tot
de dag van vandaag hebben.
Opmerkelijk is dat Kampen de zonnewijzer
kreeg in een periode dat de stad door een reeks
van belegeringen en het verzanden van de
IJssel in het slop raakte. Armoede heerste
binnen de muren.
Andere oudjes zijn: 't Uoo, 1688, houten zonne
wijzer onder klok paleis; Wijhe, 1715, op steun
beer hervormde kerk; Kampen, 1730, koor
Bovenkerk, geeft ook tijd aan voor Batavia en
Curasao; Twello, 1739, op zijmuur café, op
plaats verdwenen poortwachterswoning van
voormalig slot Duistervoorde; Zwolle, 1754,
grote houten zonnewijzer aan voorgevel pand
Grote Markt 111758, in tuin Stedelijk Museum
aan de Melkmarkt; Elburg, 1782, houten
zuidwijzer op steunbeer hervormde kerk.
De oudste zonnewijzer in Europa stamt uit
1446 en is te vinden in Duitsland.
(De Stentor, 18 maart 2008; nu mede geciteerd
vanwege het artikel over Thomas Berendtsz. in
nr 2009-3)
153
15 Hoedt, G.E., Jansen, G., Beknopt Leerboek voor het Landmeten en Waterpassen in de Tropen, zesde druk (Amsterdam,
Djakarta, 1951), pp. 58-60
16 Muller, J.A., Scheffer, A., Landmeten en Waterpassen, Leerboek ten dienste van het Middelbaar Technische Onderwijs en voor
zelfstudie, tweede druk (Haarlem, Antwerpen, Djakarta, 1954), p. 48. Idem, vierde druk (Culemborg/Haarlem, Antwerpen,
Keulen, 1966), p. 46
17 Schermerhorn, W., Steenis, H.J. van, Landmeten en Waterpassen voor Bouwkundigen, Leerboek voor het Onderwijs en voor de
Praktijk, zevende druk (Amsterdam/Brussel, 1972), p. 220
Sluis, A.M. Praktisch landmeten, waterpassen en uitzetten, derde druk, tweede oplage (Culemborg, 1991), p. 222
Zie o.a. inventarisnummer 2000188 van de Geodetische Collectie TU Delft
