Natuurlijk heerst er altijd een gevaar in het
duiden van een afgebeelde situatie op basis van
een illustratie. Alleen al de interpretatie van de
artiest, de keuzes die hij maakt en de vrijheden
die hij zich gunt, maken het dubieus hieruit een
'waarheid' af te leiden. Dat lijkt natuurlijk nog
riskanter bij een prentje in een kinderboek. Het
is echter de enige afbeelding van vroege
Nederlandse topografische ingenieurs in een
werksituatie die ik ken en juist daarom was ik
zo verbaasd deze in een kinderboekje aan te
treffen. Er zijn voldoende afbeeldingen van
officieren van de Generale Staf en de Genie
(die beiden topografisch werk deden) uit de
negentiende eeuw, maar die tonen vrijwel uit
sluitend verzamelde militairen vanwege de
uniformen, vaak ook nog te paard. Afbeel
dingen van kleinschalige militaire werk
situaties zijn heel zeldzaam en voor zover mij
bekend bestaat er geen met een planchet en/of
alidade. Wel kennen we een fraaie prent voor
volwassenen van de Franse ingenieurs
géographe in eenzelfde situatie, uit de
Napoleontische tijd, rond 1812.
We zien twee officieren aan het werk in een
enigszins mediterraan landschap met een
planchet en alidade met telescoop. De afbeel
ding is gemaakt door Carle Vernet, een
bekende militaire illustrator. De betrouwbaar-
heid van de prent wordt echter betwist, met
name vanwege foutieve afbeelding van de
uniformen. Die discussie doet hier niet ter
zake, maar betekent wel dat de kunstenaar zich
met hetzelfde gemak vrijheden kan hebben
veroorloofd over (het gebruik van) de afge
beelde instrumenten: de alidade met telescoop.
In dit beperkte vergelijkingsmateriaal vinden
we dan ook geen bewijs voor de juistheid van
de werksituatie in het kinderboek en mijn eigen
gebruik van de alidade met telescoop in 1815.
Een betere aanwijzing vond ik in een 'Handboek
voor de officieren van het korps ingenieurs,
mineurs en sappeurs' door Jan David Pasteurs.
Zonder de beschikking over de eerste druk
Iconogafie
Afb. 3. Ingenieurs géographe door Carle Vernet
(1812)
Koninklijke Militaire Academie
Hoe realistisch is het dus dat militaire ingenieurs
begin of halverwege de negentiende eeuw werk
ten met een dergelijke combinatie van planchet
en alidade met telescoop? Aangezien de
militaire ingenieurs en andere officieren hun
eigen technische opleiding hadden (vanouds in
Delft, vanaf 1828 in Breda), lijken de hand
boeken van deze Genie- en Artillerieschool en
later de Koninklijke Militaire Academie een
belangrijke bron voor het gebruik van instru
menten door officieren. In 1842 publiceerde Van
Kerkwijk voor de KMA zijn eerste 'Geodesie
voor de kadetten van alle wapenen', gevolgd
door verschillende drukken. De afbeelding en
beschrijving van een alidade daarin betreffen
alleen de eenvoudige vizieralidade: de meestal
koperen of messing liniaal, met twee vaste of
opklapbare vizieren. Van Kerkwijk besteedt
overigens vooral aandacht aan de constructie
van de planchet en dan met name de kogel-
schamier waarmee het tafeltje aan de driepoot
vastzit. De vizierliniaal zelf krijgt erg weinig
uitleg. Van Kerkwijks collega-auteur voor de
KMA, Ch. M. Schols, maakt vanaf 1879 in zijn
handboeken wel onderscheid tussen de (in zijn
woorden) 'gewone' vizierliniaal of liniaal met
gewone vizieren en die met een kijker. Tot zeker
in 1901 toont zijn platenatlas echter alleen
afbeeldingen van de alidade met gewone
vizieren en volstaat hij met de afbeelding van
een generieke kijker om het principe daarvan
(ook voor alidades) toe te lichten.
Handboeken
109
