hiervan vond ik in de tweede druk van het
Handboek (1837) een beschrijving van alidades
'van hout of koper, met vizieren of van eenen
kijker voorzien'. Ziedaar: tenminste in 1837 was
de alidade met kijker dus ook in Nederland zo
algemeen, dat deze een plaats had in een militair
handboek. Pasteurs definieert de alidade met
kijker tussen drie typen alidades:
De alidade zoals we die in dit artikel onder
zoeken, behoort uiteraard tot Pasteurs' tweede
type. En Pasteurs noemt de alidade niet alléén,
enkele regels lager stelt hij nog eens: 'De
alidaden met kijkers verdienen in alle gevallen
de voorkeur'. Er bestond in 1837 dus waar
schijnlijk al zoveel ervaring met de alidades
met kijker dat de praktijk had uitgewezen dat
deze de voorkeur verdienen. Dat bracht mij
ertoe ook de vroegere handboeken eens te
bekijken, of daarin melding wordt gemaakt van
de alidade met telescoop. Ik bezit de derde
druk van Morgensters Werkdadige Meetkonst
uit 1784 en daarin wordt uitvoerig de aard en
werking van de planchet en alidade toegelicht
(in Morgensters termen de 'mensula' en
'lineaal'). Naar verwachting schrijft Morgen
ster (of liever gezegd Johann Hermann Knoop
als zijn latere redacteur) echter alleen over de
eenvoudige alidade, met gewone vizieren. Voor
de zekerheid ook nog even Van Nispens Land-
meet-konst uit (in dit geval) 1744 nagekeken:
daarin worden de alidade en planchet helemaal
niet uitgelegd. Het instrumentarium van een
landmeter volgens Van Nispen bestaat slechts
uit een winkelkruis en een ketting (en aan
verwant gereedschap).
Zouden we daarmee voorzichtig kunnen vast
stellen op basis van het handboek van Pasteurs
dat de alidade met telescoop in de eerste helft
van de negentiende eeuw bij onze ingenieurs is
geïntroduceerd? Ik heb toch nog even verder
gezocht. Op internet vond ik een interessante
vermelding van zo'n type alidade met
telescoop, geproduceerd door Fahlmer in
Straatsburg, voor een aanzienlijke prijs te koop
in de Verenigde Staten. Het fraaie instrument is
totaal 440 mm lang en de telescoop 410 mm.
De verkoopbrochure legde een link naar het
boek 'The Divided Circle' van Bennet, waarin
eenzelfde versie zou staan. Die alidade met
telescoop bleek zich te bevinden in het
Whipple Museum of the History of Science in
Oxford (met dank aan N. de Hilster). Dit
instrument is 437 mm lang en gegraveerd met
een transversaalschaal, waarvan de schaal mij
niet bekend is. Interessant is echter dat het
museum de alidade gedateerd heeft op 1725!
Het museum bezit ook een vroeg negentiende-
eeuws exemplaar van dezelfde maker,
genoemd in L'Estrange Turners 'Nineteenth-
century scientific instruments'. Op 28 oktober
1998 werd een alidade van hetzelfde type
verkocht door Sotherby's voor GBP 2000.
Zowel de maker als de beide alidades in het
Whipple Museum staan ook vermeld in de
online Webster Signature Database van het
Adler Planetary and Astronomy Museum. De
bijzonder vroege datering verraste mij, maar de
genoemde alidades van Fahlmer zijn gelijk ook
de enige vermeldingen die ik heb gevonden.
En met het compleet ontbreken van ver
meldingen in de belangrijkste Nederlandse
handboeken van die tijd mag ik wel vaststellen
dat in Nederland dergelijke vroege alidades
met telescoop niet of nauwelijks zijn gebruikt.
Kunnen we daarmee een 'educated guess'
maken van het moment waarop de alidade met
1. 'in het middelplint van eenen in graden
verdeelden koperen cirkelen om hetzelve
bewegelijk, als bij astrolabiën
2. 'geheel los, als bij planchetten
3. 'naast het instrument evenwijdig met eene
der middellijnen aangebracht, als bij
boussolen
Straatsburg
Ajb. 4. Een helaas onduidelijke ajbeelding van
de alidade uit geschat1725, enige tijd
geleden nog te koop in de Verenigde Staten
Conclusie
110
