Varia: een oud Vlaams schilderij
m
Afb. 1. Schilderij The Measurers (Museum of
the History of Science, Oxford)
"The Measurers: a Flemish Image of Mathe
matics in the Sixteenth Century". Dat was in
1995 de titel van een speciale tentoonstelling in
het Museum of the History of Science in
Oxford (UK), waarvan een gedrukte catalogus
en een virtuele expositie resteren.1 De tentoon
stelling werd opgebouwd rond een uniek
schilderij uit de collectie van het museum: The
measurers. Ooit werd dit stuk toegeschreven
aan Hendrick van Balen (Antwerpen 1575-
1632), intussen houdt men het op een meester
uit het Antwerpen van het laatst van de 16de
eeuw. Naast dit olieverfschilderij in Oxford
(525 x 293 mm) is er ook afwijkende getekende
versie in de collectie van de École Nationale
Supérieure des Beaux-Arts in Paris met daar als
titel: Les Mesures. Die tekening wordt toe
geschreven aan de
School van Frans Floris,
ook een Antwerpse kun
stenaar. Hendrick van
Balen was overigens
dekaan van het Sint Luk-
asgilde te Antwerpen en
in de kunst dermate
onpersoonlijk, dat hij
uiteindelijk de werken
van zijn leerling Antoon
Afb. 2. Les Mesures van Dijck nabootste!2
Achter tal van wiskundige instrumenten en
veel andere meetwerkzaamheden zijn door het
rechterraam op het schilderij twee landmeters
te zien. De ene meet richtingen met een land-
meterskruis op een stok en de ander heeft een
kwadrant los in de hand. Op de tekening - niet
op het schilderij - ligt nog een meetroede op de
grond en zo komt daar ook terrestrische leng
temeting onder de aandacht, al blijven de land
meters achtergrondfiguren.
Het principe van het gezamenlijk afbeelden
van meetwerktuigen bleef de eeuwen door
overeind, bijvoorbeeld een beeldencyclopedie
voor de jeugd van dingen uit het 'volle leven'
anno 1947 bevat ook zo'n pagina met voor
werpen van litermaten tot theodoliet en water
pasinstrument.3
Hollandse cirkel?
Uit de collectie van het genoemde museum in
Oxford werden voor de expositie tal van objecten
benut, onder andere een instrument uit 1565, dus
anachronistisch betiteld als Holland circle! De
beschrijving op de webstek luidt dus nog: A sur
veying instrument of a type known as a 'Holland
circleDutch, made in brass. In diverse publica
ties van Pouls heet dit instrument een landme
tersastrolabium4. Waar in diens publicaties het
instrument is opgenomen met ontbrekende alhi-
dade, op de webstek uit Oxford
is deze weer present met nu
als inscriptie:
'DeLIneaVIt refeCItqVe
MIChel brVXeLLIs',
refererend aan de
moderne verzamelaar
Henri Michel en middels
een middels een chrono
gram aan 1930, mogelijk het
bouwjaar van de alhidade.
Adri den Boer
b.3.
Landmeters
astrolabium 1565
1 http://www.mhs.ox.ac.uk/measurer/text/contents.htm
2 V. Denis, De Vlaamse schilderkunst in de 15de-, 16de- en 17de eeuw, Hasselt 1976, p. 189
3 Chr. Stapelkamp, Nederlandse beeldencyclopaedie, Kampen 1947
4 H.C. Pouls, De Landmeter van de Romeinse tot de Franse tijd, Alphen aan den Rijn 1997, p.127; H.C. Pouls, De landmeterjan
Pietersz. Dou en de Hollandse Cirkel, Delft 2004 (NCG nr 41), p. 33
160
