'Polimetrum
Voor de allereerste theodoliet gaan we terug
naar 1512. In dat jaar werd een nieuwe editie
van het werk van Gregor Reisch met de titel
Margarita
Philosophica
uitgegeven.
Erin staat een
instrument
afgebeeld
dat door
Waldseemüller
'Polimetrum'
genoemd werd.
Waldseemüller
had hem gebruikt voor het karteren van de
Lorraine- en Rijnvalleien. De kaarten van
deze twee gebieden werden door hem in 1511
gepubliceerd en het meetwerk moet dus in de
jaren eraan voorafgaand uitgevoerd zijn. Qua
constructie lijkt zijn instrument sterk op dat van
Digges; een horizontale cirkel met index-arm
en een halve cirkel met vizieren als verticale
rand. 7
De theodoliet stamt dus uit het begin van de
16de of wellicht zelfs uit de 15de eeuw. Toch
zou het tot drie eeuwen na Waldseemüller
duren voordat het instrument algemeen in
gebruik kwam. De reden hiervoor waren twee
andere instrumenten die in de 16de eeuw het
licht zagen. In 1590 publiceerde Cyprian Lucar
zijn werk A Treatise Named Lucarsolace. 8 In
dit werk laat Lucar diverse instrumenten zien,
waaronder de plane table (planchet) en de
'wyer line'. Deze laatste zou later in Engeland
bekend worden als de chain en bij ons als
meetketting.
Concurrenten
Beide
instrumenten
waren geduchte
concurrenten
voor de
theodoliet. Van
het planchet
was weliswaar
reeds in 1644
bekend dat "for
this purpose
[het in kaart
brengen van
de onderlinge
ligging van
twee plaatsen]
the Plane
Table is not the fittest instrument, but rather
a Theodolite or Peractor, or some other of
that kind..." (origineel cursief). 9 De peractor
was qua ontwerp in grote lijnen gelijk aan
het instrument van Digges, maar met een
quadrant als verticale rand. De meetketting
daarentegen zou lang stand houden. De
ketting werd namelijk niet alleen gebruikt als
afstandmeter, maar ook om hoeken te meten
door driehoeksmeting.
Hierover schreef John Gray in 1737 dat met
de ketting hoeken bepaald konden worden met
een nauwkeurigheid van circa 6 boogminuten,
terwijl dit slechts 10 boogminuten was voor de
theodoliet. De theodoliet van Sisson zou echter
ook reeds een nauwkeurigheid hebben gehad
van circa 6 boogminuten, maar dat was bij Gray
kennelijk óf niet bekend, óf hij was een andere
mening toegedaan.10
51
Walseemüller 's
Polimetrum
Landmeetgereedschap uit het werk van Cyprian
Lucar
6 Ibid.
7 Idem, pp. 9-10. De edities 1508 en eerder tonen het
instrument nog niet.
8 Idem, pp. 77-81De auteur noemt 1600 als
publicatiedatum, waar dit 'London 1590' dient te zijn.
9 R. Norwood, The Sea-mans Practice, Contayning A
Fvndamentall Probleme in Navigation, experimentally
verified As also in the Plotting and Surveying of places
London 1644, p. 11
10 A.W. Richeson, English Land Measuring, p. 153
jgttmfmun aMaMLa#'twJifc
De secundaire as met quadrant
van een Peractor
