aan de hand van gedrukte boeken onderwezen
werden. Na de oprichting van de Societatis
Jésu (S.J.) in 1534 verzorgden de Jezuïeten al
snel wereldwijd het onderwijs in de bètavakken
en schreven hierover toonaangevende
studieboeken in het Latijn en andere Europese
talen. De Jezuïeten bouwden sterrenwachten,
die de meet- en rekencentra vormden voor
hun vele astronomische, wiskundige en
hydrografische publicaties. Onder meer
waren zij de leidinggevende astronomen
van de sterrenwacht te Peking (nu Beijing).3
De professionele, "streng wiskundige"
aanpak ofwel de "predictive astronomy", de
astrofysica nam hiermee een aanvang. Alle
toonaangevende universiteiten hadden een
eigen sterrenwacht en onderwezen de vakken
astronomie en wiskunde.
Daar de kennis van astronomie en wiskunde bij
de klassieke Grieken en Chinezen al gekoppeld
was aan de vakken hydrografie en geodesie
konden in de 17de eeuw, aangevuld met de
wereldwijd nieuw-verworven kennis, kaarten
geconstrueerd worden met een voor die tijd
ongekende nauwkeurigheid.4
In DHC 2011-2 is over 18de-eeuwse
hydrografie gepubliceerd. In aansluiting hierop
zal beschreven worden hoe al in de Gouden
Eeuw het vak hydrografie, gebaseerd op
ruimtelijk denken en rekenen, vorm kreeg.5
In dit artikel zal verder de 17de-eeuwse
hydrografie, als noodzakelijke kennis bij
het bouwen van (koloniale) forten, nader
uiteengezet worden.
57
Twee door de Jezuïet Guy Tachard (1651-1712)
opgerichtte sterrenwachten; die in Zuid-Afrika,
Kaapstad in 1686 en daarna in 1687 in Siam
(nu Thailand)
1 Met zeeplaatsen worden hier primaire triangulatiepunten bedoeld. Dit waren visueel makkelijk herkenbare punten, waarvan de
geografische positie in Zeemansgidsen vermeld stond. In Europa waren dit vaak vuur- of kerktorens. In Oost- en in West-lndië
waren vooral hoge bergen, vulkanen, forten en een opvallende baai of riviermonding favoriet.
2 Joseph Needham, Science and Civilisation in China. Vol III Mathematics and the sciences of the heavens and the earth. 1959. In
hoofdstuk 22, genoemd: "Geography and cartography", is zijn beschrijving: "Scientific cartography; the interrupted European
tradition" van toepassing. Hierin verklaart Needham de sprong van de klassieke Chinezen naar de Jezuïeten ofwel: de streng
wiskundige aanpak.
3 Agustin Udias, Searching the heavens and the earth: the history of Jesuit observatories. 2003. In de 17de eeuw hadden de
Jezuïeten vele bekend geworden astronomen, onder wie de elkaar opvolgende directeuren van de sterrenwacht te Peking:
Matteo Ricci (1552-1610), Johann Adam Schall von Bell (1591-1666), Ferdinand Verbiest (1623-1688) en Claudio Filippo
Grimaldi (1639-1712).
4 Het vak geodesie loopt voor wat de astronomische plaatsbepaling betreft synchroon met de hydrografie. Met de geodetische
veldmetingen was doorgaans een kapitein-ingenieur van de Landmacht belast, de hydrografische metingen werden uitgevoerd
door een Zeemacht-officier die geëxamineerd was voor de zeedienst. De verschillen tussen hydrografie en geodesie waren zó
miniem, dat vooral in de Oost en in de West regelmatig een surveyor gedetacheerd werd bij het andere krijgsmachtonderdeel.
Gelet op de grote economische en militair-strategische belangen van een veilige zeevaart werd in de 17de eeuw door de
overheden veel tijd en geld besteed aan geodetische en hydrografische survey's en de ermee samenhangende toegepaste
astronomie en wiskunde.
5 Gerritvan Dijk, Leidse hoogleraren Wiskunde 1575-1975, 2011. Hierin worden de Leidse, in tabel 1 genoemde, hoogleraren
Van Ceulen, Snellius Jr en Van Schooien Jr (zie de respectieve regelnummers 7, 13 en 17) beschreven.