Alexandrië (83-161) noemde zijn, van te
voren berekende, dagelijks te raadplegen 1025
sterposities Almagest (zie noot 15). Daarbij
publiceerde Ptolemaeus de geografische lengte
en breedte van zeeplaatsen in zijn beroemde
Geographical2 Ptolemaeus was zeker niet de
eerste die deze systematiek hanteerde, ook de
Chinezen hadden hierover al nagedacht.
Te constateren is dat de astronomen en
wiskundigen genoemd in tabel 1, regels 1, 8
en 12, de oude wijsheden opnieuw, maar dan
streng wiskundig, met een aanzienlijk grotere
nauwkeurigheid uitwerkten en nieuwe tafels
maakten: Spaanse Toledo tafels 12de eeuw
Spaanse Alphonsine tafels 1270 de
Duitse tafels van Regiomontanus 1474 en
daarna in de 17de eeuw vooral de door velen
gebruikte en steeds verbeterde Rudolfinische
tafels. De definitieve doorbraak kwam van de
Franse astronomen, die met hun jaarlijkse La
connaissance des temps vanaf 1679 zeevarenden
voorzagen van sterposities en alle hiermee
samenhangende rekenmethodieken. Kortweg;
bij de aanvang van de 17de eeuw waren zo'n
1000 sterposities door astronomen uitgerekend,
rond 1700 waren er al ruim 3000 sterposities
gepubliceerd en alom in gebruik.
Door de eeuwen heen hebben de Zeemansgidsen
en de -tafels in de diverse talen vele namen
gehad. Om hier duidelijkheid in te scheppen is in
tabel 2 een representatief overzicht gegeven van
deze twee, voor zeevarenden onmisbare boeken.
Tabel 2: Zeemansgidsen en Zeemanstafels 13
61
Zeemansgidsen Astronomische tafels en Zeemanstafels
D
Seebuch. Cornelis Anthonisz, Die Caerte van die Oosterse See 1558.
J. Balhom, De Seekarte, Ost und West tho segeien, 1588
Sterrenwacht Nürnberg 1460 Regiomontanus, Duitse tafels 1474
Rudolphine Tables, 1627 van Brahe, vervolgd door Kepler, beide in
opdracht van Keizer Rudolph II
VK
The Rutters of the Sea, 1528 Regiments for the sea 1574-1631
Mariners Mirror 1588. Greenvile Collins, Great Britain's Coasting Pilot
1693
William Bourne's Almanac 1567-1581 John Tapp, The Seamans
Kalender, 1602 tot en met 1676. PW/osop/r/ca/Transactions 1665
John Flamsteed, Royal Observatory Greenwich 1675
NL
Itinerario (noot 14), Spieghel der Zeevaart, Leiden 1584. Enckhuyser
Zeecaertboek, 1598. Het light der zeevaart, 1608. Dierick Ruiters,
Toortse der Zeevaart, 1623 Lastman, De schatkamer des groten
zeevaartskunst, 1653. Jacob Aertsz Colom, The lighting colomne or
sea-mirror, 1654. Zeefakkel, 1681
Universiteit Leuven 1426 Leiden 1575 en Franeker 1585
De vestiging van de Drukkerij Plantijn te Leiden met de Waghenaer
van 1584. Snellius triangulatie 1618. Rudolphine Tables. Leidse
sterrenwacht 1632 en Utrecht 1642 J.P. Holwarda, Dissertatio
astronomica, Franeker 1640
FR
Pierre Garde, Le grand routier et pilotage, 1483. Miroir de la
navigation, 1583. Le petit flambeau de la mer, 1691. Hubert Jaillot en
Charles Péne, Le Neptune Frangois, 1691
Académie Royale des sciences 1666 en 1' Oberservatoire Royale
1667 Cassini I start met de triangulatie, beschreven door Snellius,
vanuit Parijs. La connaissance des temps, jaarlijkse uitgave door
astronomen geredigeerd 1679
SP
Ontdekking Straat Magellaan 1520. Mateo Jorge, El derrotero, 1612.
Derrotero Allerheiligenbaai 1689
Toledo vertaalde de Arabische astronomie naar het Latijn 1200
Universiteit van Alcala nabij Madrid, 1498
PT
Hendrik de Zeevaarder (1394-1460) Roteiro de Lisboa a Goa, 1538.
Het scheepsjournaal van Vasco da Gama 1497-1499 (noot 14)
Universiteit van Coimbra, Lissabon 1290 Abraham Zacuto,
Almanach perpetuum celestium 1496, hij was astronoom van de
Koning. Columbus had de Ephemerisvan Zacuto aan boord.
I
Portolano 1350 Bartolomeo Crescenzio, Nautica Mediteranea,
1602. Vincenzo Coronelli, oprichter van het oudste aardrijkskundige
genootschap, Venetië 1680
Sterrenwacht Rome 1578 G.B. Riccioli, Almagustum novum, 1651,
en Geographiea et hydrographiea reformantae, 1672: hij redigeerde
als astronoom van de Koning zeemanstafels.
12 Moritz Cantor, Vorlesungen über Geschichte der Mathematik, 1894. Deel 1 loopt tot 1200, hoofdstuk III, Grieken §20:
"Geometrie und Trigonometrie bis zu Ptolemaus".
13 Susanna Fisher, The organisation of hydrographic information for English navigators - five hundred years of Sailing Directions
and charts, in: "The Journal of Navigation" 54 (may 2001), p. 157-166
Jean-José Ségéric, Histoire du point astronomique en mer, 2006. Première etape, chapitre 2: Astronomie et navigation
occidentales vers 1500. In dit hoofdstuk beschrijft Ségéric de Franse, Spaanse en Portugese ontwikkelingen.
