regiment
for the Sca:
Conteyningmoft profitable Rules
Mathematical cxperiences,and per feci
havens op deze kaart is een rechte lijn, door
P. Nunes in 1537 loxodroom genoemd, en
het magnetisch kompas gaf, na correctie, het
kaartnoorden ofwel de poolster aan.
Instrumenten voor de astronomische
plaatsbepaling
Het inzicht van de klassieke Grieken en
Chinezen ten aanzien van de astronomische
plaatsbepaling is terug te vinden in
de ontwikkeling van geodetische/
hydrografische instrumenten. Hoek- en
tijdmeting waren de twee pijlers van de
astronomische plaatsbepaling. Hierbij is in
de geschiedenis een doorlopende interactie
tussen de astronomen/wiskundigen, de
instrumentbouwers en de hydrografen/geodeten
waarneembaar.21
Het belangrijkste hoekmeetinstrument voor
veldmetingen was de astrolabe, onder te
verdelen in een land- en een zee-astrolabe.
De zeeastrolabe kon gebruikt worden als de
Hollandse cirkel, met dien verstande dat met
beide instrumenten hoeken gemeten werden en
vervolgens astronomische en wiskundige tafels
geraadpleegd moesten worden om een "ware
plaats" te construeren.22 Ruim voor de 17de
eeuw waren al in vele landen zeeastrolabes in
gebruik.
Met de aanvang van de 17de eeuw werd de
telescoop uitgevonden en al snel werd deze
wereldwijd gebruikt bij het observeren en
catalogiseren van hemellichamen.23 Zie tabel 1
regel 11, 12 en 18. Tevens werd de zeeastrolabe
van een telescoop voorzien en ontstond een
meetinstrument dat na verloop van tijd de
hydrografische cirkel werd genoemd, zie
DHC 2007-2, p. 74.
De zeeastrolabe, gebruikt vanaf de 15de eeuw, is een vereenvoudig
de uitvoering van de landastrolabe. In een drietal afbeeldingen: de
titelpagina van A regiment for the sea, 1574, een afbeelding uit de
derrotero van de Spanjaard Mateo Jorge, ca 1600, en een afbeel
ding van de uitleg voor het gebruik van de zeeastrolabe waaruit te
zien is dat, met toevoeging van een telescoop, dit instrument al grote
overeenkomsten vertoont met de latere hydrografische cirkel.
21 Fritz Schmidt, Geschichte der Geodatische Instrumente und verfahren im Altertum und Mittelalter, 1935.
H.C. Pouls, De landmeter Jan Pietersz. Dou en de Hollandse Cirkel, 2004. Deze als no 41 van de NCG-KNAW-serie uitgegeven
publicatie geeft, aanvullend op Frans Westra (zie noot 10), vele details van de geschiedenis der Nederlandse ingenieurs/
geodeten.
Fernand Hallyn, Gemma Frisius, Arpenteur de la terre et du ciel, 2008
22 De definitie van zeevarenden bij een astronomische plaatsbepaling is: drie hoogtelijnen van drie verschillende sterren door één
punt is een "ware plaats".
23 Dirk van Delft, Telescoop erfenis van een Nederlandse uitvinding, 2008
mtvi/jlJ;,
orxty.
4 tniprmted at London by Tliomas Hacker, and
are to be foïde at his (Sop m the Royali Exthiutvy.
st the Statte of tbeGrceac Dragon.
knowledge of Nauigationfor all Cooftes and
ClUHtrejSmff tutJtfulltnd naeffarit fir *li Stof at trig
.sun an s £rnacHcn?,as ptlotr*, «partners,
^arcfcmts.f c. Cwal? cetufcö ano
msce bf William
Bourne,
64
