De dierenriem, de zodiacus, waarbij de 12
maanden van het jaar ieder 30 graden toe
gewezen kregen, werd door astronomen en
zeevarenden gezien als een handig ezels
bruggetje om op een eenduidige manier de
samenhang van de vaste sterren te herkennen.
De vaste sterindeling werd met behulp van
de dierenriem visueel gemaakt en gemeten
ten opzichte van de Poolster. Kijkend naar de
Poolster, geflankeerd door de Kleine- en de
Grote Beer, ziet men dat de Grote Beer wel
een onnatuurlijk lange staart heeft. Juist ter
wille van de visualisering van het firmament
is de dierenriem inmiddels al zeker twee
duizendjaar in gebruik en neemt men enkele
rariteiten op de koop toe.
De astronomisch bepaalde, geografische
posities van (zee)plaatsen werden in lijsten
vastgelegd. De Geographica van Ptolemaeus,
ca. 150 na Chr., gaf zo'n lijst met een uitge
breide opsomming van (zee)plaatsen.1
Al vóór de uitgifte van de eerste Portolaan-
kaarten ca 1270, werden er onder meer
Italiaanse en Spaanse universiteiten opgericht.
Zie hiervoor tabel 1 kolom 5.Vanaf 1140
werden de, door Gerard of Cremona (1114-
1187) in Toledo, uit het Arabisch in het Latijn
vertaalde sterrentafels de basis voor het
Europese onderwijs in astronomie. Van de
originele Toledo-, daarna vanaf 1252
Alfonsine-tafels, zijn er nog duizenden bewaard
gebleven waardoor het mogelijk was, met de
kennis van nu, deze tafels opnieuw te bezien.2
Naast tafels van Arabische origine zijn er tal
van andere sterrentafels onderzocht zoals die
van Byzantium.3 Kortom: na het begin van de
boekdrukkunst is te constateren dat er zich al
snel duizenden studieboeken over astronomie
en wiskunde als incunabula (vóór 1500 in
Europa gedrukte boeken) uitgegeven werden.4
Zonder astronomische plaatsbepaling was het
ondenkbaar de Atlantische Oceaan over te
varen, laat staan vanuit Europa Indië te be
reiken. De systematiek om voor zeeplaatsen
een lengte- en breedtegraad te berekenen en te
publiceren werd vanuit de 13 de eeuw door
Italianen, Spanjaarden en Portugezen met be
hulp van hun universiteiten streng wiskundig
uitgewerkt, in manuscripten neergelegd en
onderwezen.5 Met name de omzetting van
astronomische almanakken, geschreven in
oude talen naar de zogeheten "Toledo-tafels",
opende definitief de weg om zeevaarders,
bij het zoeken van nieuwe vaarwegen, te
voorzien van dagelijks te raadplegen
sterrentafels.
Het belangrijkste instrument dat voor de
plaats- en tijdsbepaling gebruikt werd was
de zee-astrolabe (zie afb. DHC 2012-2 p. 64),
waarmee hoekmetingen van de zon/maan en
de vaste sterren uitgevoerd konden worden.
95
LENTE
POOLSTREEK H'
ÜEÜESL
Stilistische weergave van de sterrenbeelden zoals
die al duizenden jaren vanuit Nederland te zien zijn.
De sterrenbeelden in de cirkel, aangegeven met
"Poolstreek", zijn altijd aanwezig. Afhankelijk van
het seizoen verschuiven de andere sterrenbeelden
zoals in de tekening weergegex'en.
1 Alfred Stückelberger er Cerd Grasshoff, Klaudios Ptolemaios. Handbuch der Geographie. Griechisch-Deutsch, 2006.
Deze moderne, letterlijke vertaling met veel uitleg geeft ca 8000 door Ptolemaeus genoemde plaatsen, die merendeels van
een geografische positie voorzien zijn.
2 Benno van Dalen, Ancient and Mediaeval Astronomical Tables: mathematical structure and parameter values, 1993.
Dit proefschrift is gebaseerd op Arabische sterrentafels, Zij's genoemd.
3 E.A. Paschos, The schemata of stars. Byzantine Astronomy from A.D. 1300. 1998.
4 De Bayerische Staatsbibliothek te München heeft zo'n 20.000 incunabula in haar collectie. Georg Kish, A Source book
in Geography, 1977Kish laat in dit boek een scala aan oude culturen de revue passeren, ieder met vermelding van de
belangrijkste geschreven bronnen over de astronomische plaatsbepaling.
5 Armando Cortesao, History of Portuguese cartography, Coïmbra 1971. Vooral deel 2 hoofdstuk VII geeft een uitvoerige,
technische toelichting op de astronomische plaatsbepaling in het onderhavige tijdvak.
