Universitair onderwijs in astronomie,
wiskunde en oude talen gegeven door één
persoon
In de Middeleeuwen en de Renaissance waren
er op vele universiteiten hoogleraren die zowel
astronomie en wiskunde als oude talen in hun
pakket hadden. Met name voor het
samenstellen en verklaren van de Toledo-
achtige tafels was dit een ideale combinatie.
Een bekend geworden Jezuïet, die thuis was in
alle toenmalige wetenschappen en daar
uitvoerig over publiceerde, was Kircher. In zijn
algemeenheid kan men zeggen dat na de in
DHC 2012-2 p. 59 genoemde Leidse
hoogleraar J.J. Scaliger (1540-1609), Wilhelm
Schickard (1592-1635) en de Jezuïet
Athanasius Kircher (1602-1680) dit fenomeen
nog maar zelden is voorgekomen.11
Astronomische tafels als voorwaarde voor het
vinden van de zeeweg naar Indië
Zoekend naar de onderwerpen astronomie,
geografie, kosmografie, wiskunde, geometrie,
ephemerides, astronomischetijd, zonnewijzers
en geodetische instrumenten is te constateren
dat vóór 1500 al duizenden manuscripten en
incunabula in Europa bij wetenschappers in
omloop waren. Opkomende universiteiten
gaven richting en inhoud aan deze
overweldigende, uit alle windrichtingen
afkomstige informatie. Kortom, de meetbasis
voor de astronomische plaatsbepaling werd
hiermee al van meet af aan een niet meer weg
te denken universitair onderwerp.
Zonnewijzers en astronomische klokken
In 15de-eeuwse kathedralen is de drang tot het
bepalen van de absolute tijd ofwel
astronomische tijd alom waarneembaar.
Zonnewijzers waren er, ook al in de oudheid,
in een grote variëteit. Op het eind van de
Middeleeuwen werden, naast de zonnewijzers,
de kostbaarste, nieuwste astronomische
klokken in een aantal kathedralen geplaatst. Na
het rekenwerk van astronomen en wiskundigen
ontwikkelden zich gildes met ambachtslieden
die alle voor klokken noodzakelijke assen en
tandwielen konden vervaardigen. Juist dit
laatste kan gezien worden als de aanloop naar
een steeds kleiner en fijner wordend
mechaniek, de chronometer.12 Als voorbeeld
een gedetailleerde klokbeschrijving uit het
manuscript van Almanus, gedateerd november
1477.13
Voorbeeld van het mechanisme van een
middeleeuwse klok die opwindbaar was en
daarna 24 uur liep, zoals beschreven in het
manuscript van Paulus Almanus als klok 4
uit 1477.
98
11 Friedrich Seek, Wilhelm Schickard (1592-1635), astronom-geograph-orientalist-erfinder der Rechenmachine, 1978.
Paula Finden, Athanasius Kircher. The last man who knew everything, 2003. Deze gedetailleerde studie over Kircher laat zien
dat hij alle toenmalige wetenschappen beheerste.
12 Ernst Zinner, Die altesten Raderuhren und modernen Sonnenuhren. Forschungen über den Ursprung der modernen
Wissenschaft, 1939. Op p.109-121 geeft Zinner 153 voorbeelden onder de titel: Verzeichnis deutscher Orte mit
bemerkenswerten Sonnenuhren, die hauptsachlich vor 1500 entstanden sind.
13 J.H. Leopold, The Almanus manuscript. Staats- und Stadtbibliothek Augsburg, Codex 2, no 209. 1971
