Reactie
In DHC 2013-2, p. 83, zie ik in de rubriek Historisch nieuws een instrument afgebeeld
en beschreven dat te vinden is bij het Nieuw Land Erfgoedcentrum te Lelystad. Volstaan
werd met de aanduiding uit de vitrine:
'Grademneter'. In de Catalogus van het
centrum komt het instrument als volgt
voor:
jn een houten kistje met de maten 46.5 x
11.8 x 3.3 cm een hoekmeter (met behulp
van een passer). De koperen hoekmeter
heeft een schaalverdeling tot 600. In
gesloten toestand zijn hiervan de maten
43 x 5.8 cm. In de doos een stencil met de
gebruiksaanwijzing.
Daar heet het dus een "Hoekmeter (met behulp van een passer) Voor zover op de foto
te zien is lijkt het er sterk op dat we hier te doen hebben met een instrument dat (althans
in de wereld van de Dienst der Hydrografie) een "Proportieliniaal" wordt genoemd.
Met dat instrument kun je (inderdaad m.b.v. een steekpasser) van een gegeven lijnstuk
de lengteverhouding bepalen tot een ander lijnstuk. Of bij een gegeven lijnstuk hiervan
nauwkeurig 'fracties' afpassen. (Overigens kunnen met sommige proportielinialen
(Hydrografisch Opnemen 1950, p. 119) ook de koorden van hoeken tot 60 graden worden
afgepast, die op een cirkelboog kunnen worden afgetekend, en zijn er in het verleden
soortgelijke instrumenten gemaakt, waarmee - als een soort voorloper van de rekenliniaal -
nog ingewikkelder dingen gedaan konden worden.)
In hetzelfde nummer 2013-2 beeldde Wigo van Gent in een Reactie op p. 97 al zo'n
proportieliniaal af en beschreef hij een gebruik daarvan. (In dit nummer opnieuw in zijn
'Sloeploden in de Oost'.)
Een proportieliniaal zou ik nooit een hoekmeter of grademneter noemen, want het ding meet
geen hoeken (hooguit de lengte van de koorde). Ik denk dat het centrum ook nog eens moet
kijken naar de beschrijving en benaming van het instrument. Overigens ben ik wel benieuwd
wat de (aanwezige) gebruiksaanwijzing hierover zegt. In de collectie instrumenten op de
website van De Hollandse Cirkel kom ik de proportieliniaal nog niet tegen (of hij heeft een
afwijkende naam??). Dat is op zichzelf wel een gemis. Op www.maritiemdigitaal.nl zijn er
slechts twee treffers onder de spelfout 'proportielineaal'....
Hans Ferwerda
(Ex nautisch cartograaf en hydrograafi
207
