Toelichting op tabel 1:
Portolaan kaarten, gebaseerd op
astronomische plaatsbepaling: het
geografische definiëren van (zee)plaatsen
ofwel primaire triangulatiepunten
De combinatie sterrentafels, astronomische
tijd en hoekmeetinstrumenten als astrolabia,
kwadranten en torqueta, was een vast gegeven,
ze hoorden bij elkaar. Hierbij gaf de stand van
de zodiac, voor alle aardbewoners, de absolute
tijd aan.10
Voor de Portolaankaarten gaven de oudste
Italiaanse universiteiten de toon aan. Op
hun beurt waren de Portolaankaarten
sterk beïnvloed door de manuscripten van
Ptolemaeus (ca. 150 na Chr.). De oudste vijf
gedrukte edities van de Geographica van
Ptolemaeus kwamen achtereenvolgens uit in
Venetië 1475, in Bologna 1477, in Rome 1478
en tegelijk in Ulm en Florence 1482.
De kwadratuur van de cirkel was al door de
oude Griekse wiskundigen met passer en
liniaal opgelost en voor het praktische gebruik
bij de constructie van zeekaarten aangewend.
Door de opkomende universiteiten werd de
kwadratuur van de cirkel opnieuw onderzocht
en in manuscripten, onder meer door Nicolaus
Cusanus (1401-1464) uitvoerig beschreven.11
Deze voor die tijd indrukwekkende wiskundige
aanpak van Cusanus geeft weliswaar geen
aanknopingspunt met het construeren van
zeekaarten, maar duidelijk is dat Cusanus'
geschriften in de toemnalige universitaire
wereld alom door zijn vakgenoten bestudeerd
werden. 12 Zie tabel 1 regel Nümberg.
Na Columbus zijn de Jezuïeten van
doorslaggevende invloed geweest, die
zich, met hun imiversitaire opleiding, al
snel wereldwijd verspreidden en met name
uitblonken in de vakken astronomie en
wiskunde. De Rooms-Katholieke Kerk
ondersteunde de ontdekkingsreizen van
Portugal en Spanje.13 Doorgaans stapte er in
de voetsporen van een Portugese of Spaanse
ontdekkingsreiziger een missionaris aan wal,
en na de vier oceaanoversteken van Columbus
was dat een Jezuïet.14
Op het einde van de Middeleeuwen was de stad
Nürnberg het astronomisch/wiskundig centrum
van het grote Heilige Roomse Rijk ofwel het
8
Kolom 1Univ. Universiteit, hiervan waren er in Europa op het einde van de Middeleeuwen al ca. 80.
Kolom 2: De chronologie van universiteiten is ontleend aan Hastings Rashdall, The Universities of Europe in the Middle ages, Oxford 1895
met nieuwe edities in 1987 en 2010.
Kolom 4: Astron. astronomische.
Duidelijk zichtbaar is de invloed van de Rooms-Katholieke Kerk, die uitwaaierde van Rome, hetVaticaan (zie de regels Venetië, Bologna
en Padua) naar het Iberische schiereiland (zie de regels Toledo, Salamanca, Lissabon en Mallorca), en de rest van Europa: het Heilige
Roomse Rijk met Wenen, Heidelberg, Leuven en Nürnberg als belangrijke wetenschappelijke centra.
Regel ToledoRudolf uit Brugge was een Vlaming die Liberde com position e astroiabii, een belangrijk werk over astrolabia, schreef. Na de
Alfonsinetafels (noot 8 en 18) schreef Hein rich Baten (ca 1290), een Duits astronoom in Venetië, De erroribus tabularum Alphonsine, ofwel
een verbeterde versie hiervan, die hij berekende ten opzichte van de nulmeridiaan over Venetië.
Regel Florence; Heinrich Hammer wordt ook genoemd Henricus Martellus Germanus, hij was in de periode 1480-1496 aan deze
universiteit verbonden.
Regel Leuven; De Nederlanden komen, met de universiteit van Leuven in 1425 (zie kolom 1,2 en 3 vet gedrukt) als astronomisch/
wiskundig kenniscentrum in het Europese universitaire circuit.^
9 Robert Halleux, Geschiedenis der wetenschappen in België van de oudheid tot 1815,1998
10 Glen van Brum melen, Heavenly mathematics: the forgotten art of spherical trigonometry, 2012. De kern waar het hier om gaat is:
"Spherical trigonometry was at the heart of astronomy and ocean-going navigation for two millennia"
11 E.W. Hobson, Squaring the circle, a history of the problem, 1913. Hierin is vooral hoofdstuk IV: "Ruler and compass constructions" van
toepassing bij de constructie van zeekaarten.
12 Ma rco Böhlandt, Verborgene Zahl- Verborgener Gott. Mathematik und Natuurwissen im Denken des Nicolaus Cusanus (1401-1464).
Uitgegeven in 2009 als no 58 in de serie Sudhoffs Archiv, Zeitschrift fur Wissenschaftsgeschichte. Vooral hoofdstuk 4: "Die
Quadraturschriften"geeft in ruim 100 bladzijden de anno 1450 gebruikte wiskunde en de oplossing ervan, uitgevoerd met passer
en liniaal.
13 Bailey W. Diffie, Foundations of the Portuguese Empire (1415-1580), 2nd ed. 1978. Vooral hoofdstuk 8: "Navigation, Portuguese Haven-
Finding in the Ocean Sea"geeft details over de verschuiving van de astronomische plaatsbepalingen vanuit de Middellandse Zee
naar de Atlantische Oceaan.
14 Ter ere van de vele Jezuïeten die hun sporen in de astronomie verdiend hebben zijn, met de huidige internationale naamgeving,
nog steeds 35 maan kraters naar hen vernoemd.
