Jiirgen Ermert, Prazisionpendeluhren 3,
€142 (excl. verzendkosten), zie voor bestellen
h1tp://wH'U'.ppu-buch. de/
Het boek geeft een gedetailleerd overzicht
van de astronomische en ook geodetische
klokken van Strasser Rohde uit Glashütte,
hierna aangeduid als S&R. De klokken van
S&R hebben in de overgang van de 19de naar
de 20ste eeuw een grote rol gespeeld in de
geografische lengtebepaling in Europa tussen
de verschillende waarnemingsstations. Door
verschillende organisaties binnen en buiten
Duitsland zijn deze klokken aangeschaft. In
Nederland heeft de Leidse Sterrenwacht in
1897 er één aangeschaft: de S&R 178. Op
dat moment was prof.ir. Hendricus Gerardus
van de Sande Bakhuyzen directeur van de
Leidse Sterrenwacht. Hij was ook lid van de
Commissie van Graadmeting en Waterpassen
(later de NCG). Eén van de taken van die
commissie was om de geografische lengte te
bepalen tussen verschillende Sterrenwachten
en/of Geodetische instituten in Europa. De
commissie heeft onder leiding van Van de
Sande Bakhuyzen naast lengtebepalingen
ook op diverse plaatsen in Nederland
astronomische azimutbepalingen gedaan (ten
behoeve van het RD-net). Voor geografische
lengte- en azimutbepalingen waren hele
nauwkeurige klokken nodig.
In het boek Prazisionpendeluhren 3 wordt
ook uitgebreid ingegaan op de geodetische
klokken. Door de Leidse Sterrenwacht werd,
zoals al vermeld, in 1897 de S&R 178 en later
in 1901 de S&R 233 aangeschaft, beide met
een kwikcompensatieslinger volgens Riefler.
De S&R 233 is in 1904 overgeplaatst naar het
Gebouw voor Geodesie aan de Kanaalweg
4 te Delft. Er was een telefoonlijn tussen de
Sterrenwacht Leiden en het Geodesie gebouw,
want naast de geografische lengte tussen
de beide observatoriums moest ook de
Nederlandse tijd bepaald en doorlopend
gecontroleerd worden. De Nederlandse tijd
gold van 1909 tot 1940. (De Nederlandse tijd
was 19 minuten en 32,13 seconden voor op
de tijd van Greenwich.) Naast de vele vaste
klokken zijn er ook klokken gemaakt die
meegenomen konden worden naar de diverse
standplaatsen. Dat waren klokken met een
bijzondere slinger van "Nickelstalil" (invar,
een staalsoort invariant voor de temperatuur),
gemaakt door Riefler. Maar deze speciale
geodetische klokken zijn ook gebruikt voor
zwaartekrachtmetingen. In 1904 heeft de
coimnissie op aanwijzingen van Van de Sande
Bakhuyzen de klok S&R 277 aangeschaft
die samen met het toestel van Defforges (met
een slinger van Bianchi) kon dienen om de
absolute zwaartekracht te bepalen. Ook het
Spaanse Institute Geografico y Estadistico te
Madrid schafte een soortgelijke klok, de S&R
278, voor het zelfde doel aan. Vanaf blz. 386
t/m 403 wordt uitgebreid aandacht besteed
aan de briefwisseling tussen Van de Sande
Bakhuyzen en Strasser Rohde. Ook heeft
Van de Sande Bakhuyzen als echte ingenieur
technische aanwijzingen naar Stasser Rohde
gestuurd. Een deel van de oorspronkelijke
briefwisseling ligt in Leiden en het andere
deel, dat van de NCG, ligt nu in Winschoten.
Maar het is Jürgen Ennert goed gelukt om daar
een mooi volledig verhaal van te maken.
De combinatie van de S&R 277 en het
slingertoestel van Defforges kon alleen werken
in een zeer stabiele toestand, en was niet
geschikt om mee op reis te nemen. Op pagina
Prazisionspendeluhren 3
37
Jürgen Ermert
in Deutschland von 1730 bis 1940
