Hollandse cirkels met zonnewijzer1
Patric Oven
Landmeters gebruiken instrumenten om
onder andere horizontale hoeken te meten.
Door de geschiedenis heen waren er tal van
verschillende instrumenten die hiervoor
dienden. De Hollandse cirkel was er één van.
Wat minder bekend is, is dat op sommige
van deze Hollandse cirkels zonnewijzers zijn
aangebracht.
B ij een bezoek aan het MAS (Museum
Aan de Stroom) in Antwerpen viel mijn
oog op een instrument dat op de zesde
verdieping was tentoongesteld. Op het
bijbehorende tekstplaatje stond de benaming
"Circumferentor", een andere benaming voor
de Hollandse cirkel. De zesde verdieping
concentreert zich op de "Wereldhaven", met
collecties over handel en scheepvaart. Dit
artikel gaat dieper in op de instrumenten die
horizontale hoeken meten en op Hollandse
cirkels op andere locaties.
(Hier volgen in het originele artikel ook
beschrijvingen van groma, dioptra, theodoliet
en tachymeter, red.)
Hollandse cirkel met zonnewijzer
Vroeger waren instrumenten zeer duur,
omdat ze volledig met de hand werden
vervaardigd. Het bezit van bijvoorbeeld een
zakzonnewijzer met kompas was een privilegie
van de welgestelde burger. Het toevoegen van
een kleine horizontale zonnew ijzer aan de
Hollandse cirkel was een slimme en goedkope
oplossing om met dit instrument ook het
uur te weten en daardoor een aankoop van
een zonnewijzer uit te sparen. Meestal werd
deze "upgrade" op vraag van de landmeter
uitgevoerd door een instrumentenmaker.
De stijl van de zomiewijzer is dikwijls
inklapbaar om niet beschadigd te worden
bij verplaatsing. Rond de kompasrand is een
uurverdeling gegraveerd. Na oriëntering kan
dan de zonnetijd afgelezen worden.
Musea waar een Hollandse cirkel met
zonnewijzer in de collectie voorkomt
Museum Boerhaave, Leiden: Hollandse
cirkel met zonnewijzer van H. Sneewins
(midden 17de eeuw). Deze Hollandse
cirkel is speciaal gemaakt voor prof.
Frans van Schooten te Leiden, wiens
familiewapen en naam zijn aangebracht
op een van de kruisannen. Op de alhidade
(draaibare peilaanwijzer) is een kompas
met zonnewijzer aangebracht. De stijl
van de zonnewijzer is opklapbaar en staat
precies boven de noord-zuidlij n van het
kompas. Het kompas met de zomiewijzer
draait dus met de alhidade mee.
Time Museum, Rockford: Hollandse
cirkel met zonnewijzer van C.D. Metz
(omstreeks 1700). Op het kompas staat
een zonnewijzer met opklapbare stijl met
uurcijfers van 4 uur 's morgens tot 8 uur 's
avonds.
Collectie Geodesie, Technische Universiteit
Delft: Hollandse cirkel (eerste helft of
midden 17de eeuw). Bij het kompas zijn
vier schroefgaten te zien. Vermoedelijk was
hier een zonnewijzer gemonteerd die later
verwijderd is.
1 Met toestemming overgenomen uit Zonnetijdingen (Tijdschrift Zonnewijzerkring Vlaanderen), 2013-2
3
