De aanleiding tot de driehoeksmeting van Krayenhoff
en de werkzaamheden tot 1801
Jan Stehouwer
Inleiding
De in Dokkum geboren Fries Jemme Reiners-
zoon, die zichzelf de Latijnse naam Gemma
Frisius had toebedacht, heeft in 1533 het theo
retische principe van de driehoeksmeting be
schreven.1 In 1617 heeft onze landgenoot Snel
van Royen (1580-1626), die zichzelf Snellius
noemde, dit in praktijk gebracht door het me
ten van een driehoeksnet dat bestond uit veer
tien torens tussen Alkmaar en Bergen op
Zoom. Zijn metingen waren niet bestemd om
dat gebied op te meten en in kaart te brengen,
maar ten behoeve van een zogenaamde graad
meting. Hierbij bepaalt men met een hoek-
meetinstrument, in dit geval een groot kwa
drant, het verschil in de geografische breedte
(dus het verschil in de metingen van de hoogte
van de Poolster, de zogenaamde poolshoogte)
tussen twee punten die ongeveer op dezelfde
meridiaan liggen. Uit dat verschil kan men dan
eenvoudig de omtrek van de aarde berekenen.2
Maar aan de op 2 juni 1758 in Nijmegen ge
boren Cornelis Rudolphus Theodorus Kraijen
hoff3 komt de eer toe, dat hij de eerste was die
een driehoeksmeting heeft uitgevoerd die het
toenmalige volledige grondgebied van ons land
besloeg, en die was bedoeld als grondslag om
van dat gebied een kaart te vervaardigen!
Limburg behoorde toen nog niet bij ons land,
en komt dus ook niet in zijn driehoeksnet voor.
Hij voerde zijn metingen uit tussen 1802 en
1811. In dit artikel ga ik in op de vraag: wie
was die Krayenhoff eigenlijk, en wat is de aan
leiding geweest voor zijn driehoeksmeting?
Hierbij zal ik ook moeten ingaan op de poli
tieke omstandigheden in zijn tijd, en op zijn
familie, omdat dat ook weer van belang is voor
deze en mijn volgende aflevering. Daarin zal ik
Afb. 1. Kraijenhoff, zoals hij staat afgebeeld op de
voorkant van de biografie geschreven door
Uitterhoeve.
1 Meer informatie over Gemma Frisius is te vinden in "Een nuttig en profijtelijk boekje voor alle geografen" van
Gemma Frisius, met een inleiding en nabeschouwing door H.C. Pouls. Uitgave: Nederlandse Commissie voor
Geodesie, uitgave in samenwerking met de Stichting De Hollandse Cirkel, Delft, december 1999
2 Zie verder in: N.D. Haasbroek. "Gemma Frisius, Tycho Brahe and Snellius and their Triangulations". Uitgave van de
Rijkscommissie voor Geodesie, Delft 1968
3 Wilfried Uitterhoeve. De eerste afbeelding toont de voorkant van het boek, waarbij de schrijver de naam schrijft
met "ij" i.p.v. "y", zoals bijna overal elders. De naam is in manuscripten inderdaad geschreven met "ij", maar in het
drukwerk, waarin destijds de persoonsnamen veelal met hoofdletters werden geschreven, werd deze meestal als
"Y" weergegeven. De schrijver licht dat toe op blz. 11 van zijn boek. Omdat bij het zoeken in Google de naam met
"Y" de meeste resultaten oplevert, gebruik ik meestal die schrijfwijze.
2017-4 De Hollandse Cirkel
157
