Onnauwkeurige navigatie-instrumenten kostten
circa 1600 opvarenden het leven rond 1700
In de vroegmoderne tijd - de periode van enkele eeuwen in de geschiedenis van
Europa die volgde op de Middeleeuwen - werd in de scheepvaart een navigatie-
instrument gebruikt dat onnauwkeurig was en verantwoordelijk was voor één
van de grootste scheepsrampen in die periode. Dat blijkt uit het promotie
onderzoek van Nicolas de Hilster. Zijn onderzoek beschrijft de ontwikkeling
van de navigatie-instrumenten in de periode van 1590 tot en met 1731. In 1590
publiceerde de Engelsman Thomas Hood zijn vinding waarop dit instrument
was gebaseerd.
Verlies van vier schepen
Een van de ergste rampen van die tijd, het
verlies van vier schepen van Sir Cloudesley
Shovel in 1707, werd veroorzaakt door een
combinatie van onnauwkeurige kaarten en
instrumenten. De instrumenten die in die
tijd voornamelijk door Engelse zeelieden
werden gebruikt, waren het minst nauwkeu
rig, als gevolg van hun ontwerp. De Hilster:
"Het zou echter tot de uitvinding van de
octant in 1731 duren, voordat men in zou
zien dat de instrumenten die daarop geba
seerd waren tot significante navigatiefouten
konden leiden. Door het maken van replica's
en reconstructies van instrumenten werd het
mogelijk deze in de praktijk te testen, en de
kennis erover te vergroten. Dit is aangevuld
met simulaties en proeven met betrekking
tot ons waarnemingsvermogen."
Replica's en simulaties
De simulaties in het onderzoek van De Hil-
ster waren bedoeld om vast te stellen hoe
schaduwen geïnterpreteerd worden. Aan
vankelijk met een digitale camera en beeld
analyse software die hij daarvoor geschre
ven had, om vervolgens ditzelfde met
proefpersonen te herhalen om er zeker van
te zijn dat het menselijk oog in combinatie
met onze perceptie tot dezelfde resultaten
zou leiden. Uit deze proeven bleek dat
Hood's methode verbetering behoefde, iets
wat de Engelsman Thomas Harriot een paar
jaar na Hood, rond 1594, inderdaad be
schreef.
De Hilster: "De replica's en reconstructies
(18 houten en 1 bronzen en messing exem
plaar) zijn allemaal met de hand gemaakt,
zoveel mogelijk gebruik makende van origi
nele materialen (ebben-, peren-, palmhout,
messing, brons) en naar origineel ontwerp.
Ze zijn allemaal gebruikt om waarnemingen
mee te doen, hetgeen goed inzicht gegeven
heeft in gebruiksgemak en kwaliteit van de
metingen die ermee mogelijk waren."
Innovatie door maritieme uitbreiding
Tegen het eind van de zestiende eeuw waren
de meest gebruikte navigatie-instrumenten
in de zeevaart het zeemansastrolabium, de
zee-ring en de graadstok. Waarschijnlijk als
resultaat van de maritieme expansie van
Engeland en Nederland, ontstond in de
zeventiende eeuw een relatief groot aantal
nieuwe navigatie-instrumenten. Deze instru
menten waren gebaseerd op een nieuwe
vinding, door Thomas Hood in Engeland
gedaan in het laatste decennium van de zes
tiende eeuw en kort daarop, in 1594, verbe
terd door Thomas Harriot. Zowel de ideeën
van Hood als die van Harriot bleven naast
elkaar bestaan en resulteerden in instrumen
ten die kwalitatief significant van elkaar
verschilden. In Engeland bleven instrumen
ten gebaseerd op de ideeën van Hood in
gebruik, terwijl in Nederland het juist die
instrumenten waren die gebaseerd waren op
de ideeën van Harriot.
(www.vu.nl)
44
2018-2 De Hollandse Cirkel
