5
ÈS
"1-
Beide fabrieken - Bamberg en Stückrath -
werkten met een opstelling van vier zogenaam
de halveseconde-slingers, paarsgewijze te be
wegen in eenzelfde vlak (Stückrath), dan wel
in twee evenwijdige vlakken (Bamberg). Al in
1892-1893 beschikte GFZ over twee identieke
'Pendelapparate mit zusammen 4 unverander-
lichen Pendeln von xh Sekunde Schwingungs-
dauer, von Stückrath in Friedenau'4, en in 1896
kwam Haid met een uitvoerige beschrijving
van zijn ontwerp5. Hierop gelet, zal het een
operationele 'Bamberg' zijn geweest, waarmee
deze in 1900 de Leidse sterrenwacht bezocht
om het daar te vestigen Nederlandse referentie
punt voor de internationale zwaartekrachts
meting te bepalen met een toestel volgens Von
Sterneck; anders dan met reversieslingers,
waarmee eerdere bezoekers langs
waren geweest.6 Haids bezoek
viel in dezelfde tijd dat de firma
'P. Stückrath, Friedenau' op de
Parijse Wereldtentoonstelling
pronkte met een vier-slingertoestel
voor relatieve metingen: 'property of
the Royal Geodetic Institute at Pots
dam'7 en als zodanig vermoedelijk het
in 1897-1898 aan GFZ geleverde
'Pendelapparat mit vier unverander-
lichen niet-omkeerbareHalbsekun-
denpendeln, einem Pendelthermo
meter, einem eisernen Stativ und
einem Koincidenzapparat mit beweg-
lichem instelbareFaden (kruis
draad)*8; een nieuwe versie?
Dat - als er al sprake was van con
currentie - GFZ-Potsdam nadrukke
lijk bleef bij Stückrath en directeur
Helmert het gebruik van dit type
gravimeter sedert de eeuwwisseling propa
geerde, is stellig bepalend geweest voor het
marktsucces van het product. In de loop der
jaren kwamen van het Stückrath-vier-slinger-
toestel diverse uitvoeringen in omloop - waar
onder een gesloten vacuüm model - en werd
het door onderzoekers op verschillende wijzen
gebruikt, maar in grote lijnen bleef het basis
concept ongewijzigd en lange tijd toonaan
gevend.
Opbouw en werking van het instrument
In gebruik bestond een Stückrath-vier-slinger-
uitrusting uit drie hoofdonderdelen: (1) het
statief (volgens Borrass) als drager voor de
slingers, (2) een uurwerk (doorgaans een
.1.
Li Ïj 3G
"p3
Zij-aanzicht Stückrath-uitrusting.
Tekening: Vening Meinesz, 1915
13
Stückrath-uitrusting van boven.
Tekening: Vening Meinesz, 1915
95
Halve-seconde-slinger met
lensvormige massa (onder) en
spiegeltje (boven).
Uit: Baeschlin, 1948
4 GFZ, Jahresbericht 1892-1893
5 M. Haid, 'Neues Pendelstativ', Zeitschift für Instrumentenkunde 1896, pp. 193-196
6 F.A. Vening Meinesz, Observations de pendule dans Les Pays-Bas 1913-1921, Delft 1923,
voorwoord RCGW-voorzitter prof. J.J.A. Muller, p. III
7 Special Catalogue of the Join t Exhibition of German Mechanicians and Opticians, Berlijn 1900
8 GFZ, Jahresbericht 1897-1898
2018-3 De Hollandse Cirkel
