het kompas19. In 1771 wordt door Alexandre
Dalrymple (de eerste Britse hydrograaf) even
eens aangegeven20 dat de Hadley-quadrant te
verkiezen is boven het kompas voor wat nauw
keurigheid en eenvoud betreft. Het nadeel van
de Hadley-quadrant is echter dat de meethoek
beperkt is. In 1774 wordt door Murdoch Mac
Kenzie (sr) aangegeven dat een messing sextant
van 9" radius (120°, ca 23 cm) hiervoor wense
lijker is naast een octant van 18" radius21. Voor
zover bekend heeft zijn neef (MacKenzie jr)
deze methode voor het eerst toegepast bij zijn
survey van de Thames in 1774.22 Eerdere
metingen in Cornwall in 1772 en 1773 laten
aanzienlijk minder dieptemetingen zien; een
indicatie dat de positiebepaling lastiger is ge-
weest.15
Ontwikkeling van de plaatspasser
Eerste ontwikkeling
Het is niet bekend welke methode MacKenzie
precies heeft gebruikt voor het plotten van zijn
posities in 1774. Een vermoeden is dat dit op
overtrekpapier is gebeurd22, de methode die
door MacKenzie sr al werd aangegeven.23
Maar het kan ook door berekening zijn ge
weest. Voor het berekenen van het Snelliuspunt
uit twee gemeten hoeken tussen drie bekende
punten was al in 1674 door John Collins een
methode beschreven in een paper aan de Royal
Society.22 In 1701 werd de methode verder be
schreven door Edmond Halley in een brief aan
Sir Robert Southwell.22 MacKenzie geeft in
zijn boek naast de methode met overtrekpapier
de suggestie voor het gebruik van een plaats
passer (station pointer) voor het plotten.24 Dit
is de eerst-bekende verwijzing naar de plaats
passer. Het boek kent echter enkele aanvullin
gen door John Campbell en het is niet hele-
maal duidelijk wie de methode heeft bedacht.
Campbell beschrijft daarnaast een constructie
methode met twee cirkels.25
De assistent van MacKenzie (jr), Graeme
Spence, is vermoedelijk de eerste constructeur
van een plaatspasser én de dubbele sextant
rond 1784.26 Het vermoeden is dat hij deze uit
vond omdat MacKenzie jr minder goed ging
zien en dus niet zelf meer kon meten.26 Toen
MacKenzie in 1788 met pensioen ging werden
er aan Spence twee station pointers en een
dubbele sextant (her)uitgereikt.26 De dubbele
sextant maakte het mogelijk in één keer twee
hoeken te meten in plaats van twee losse hoe
ken. Op een bewegend vaartuig zal er namelijk
altijd een positieverschil zijn tussen twee losse
hoeken als deze niet gelijktijdig door twee
waarnemers worden gedaan of door een enkele
waarnemer gelijktijdig worden uitgevoerd.
Algemeen gebruik
Na 1789 komt de plaatspasser als instrument
vaker voor in de Engelse literatuur. Zo is be
kend dat George Vancouver deze in 1790 ge
bruikte.27 Vermoedelijk kreeg hij ook een dub
bele sextant (Hadley Quadrant with two
clamps) mee. Tot zeker 1829 werden de plaats
passers voor de Engelse 'board of longitude'
gemaakt door de instrumentmakers George
Adams en Edward Throughton.28 Het is be
kend dat de bekende Franse hydrografen
Beautemps-Beaupré en D'Entrecasteux ge
bruik maakten van horizontale hoeken (ver
moedelijk met een reflectiecirkel), maar dat er
geen plaatspasser werd gebruikt bij het plotten
daarvan.29 In 1804 claimt Joseph Huddart in
een artikel in Nicholson Journal de uitvinder
van de, dan al tenminste vijftien jaar in ge-
103
19 John Mitchell, A recommendation of Hadley's quadrant for surveying, especially the surveying of harbours, together with a
particular application of it in some cases of pilotage, 1765
20 C.F. Beautemps-Beaupré en Essay on the most commodious methods of Marine Surveying', Alexandre Dalrymple, 1771 als
Appendix to 'An Introduction to the practice of Nautical Surveying and the construction of sea-charts', 1823, p. 67 e.v.
21 Murdoch MacKenzie, Maritim Surveying, 1774, p. 124
22 Susanna Fisher, The station pointer', in: International Hydrographic Review, 1991
23 Murdoch MacKenzie, Maritim Surveying, 1774, p. 79
24 Murdoch MacKenzie, Maritim Surveying, 1774, p. 168
25 Murdoch MacKenzie, Maritim Surveying, 1774, p. 27 e.v.
26 Llewellyn Styles Dawson, Memoirs of Hydrograph, ca 1885, p. 13
27 Susanna Fisher, The station pointer, in: International Hydrographic Review, 1991
28 Bijvoorbeeld: 'Papers of the board of Longitude, Papers on the loan of instruments', p. 155
29 C.F. Beautemps-Beaupré, An introduction to the Practice of Nautical Surveying and the construction of Sea-Charts, 1823
2020-3 De Hollandse Cirkel
