leermeester dr. Volkert Simon Maarten van der
Willigen een Repsold-slingertoestel had
besteld. Daarmee experimenterend, zou Van
der Willigen - sedert 1864 conservator/
directeur van het Physisch Kabinet van het
Teylers Museum - voornemens zijn geweest de
lengte van de secondeslinger te bepalen, maar
de in februari 1878 overleden onderzoeker kan
hoogstens nog van Repsolds (geplande)
aflevering dat jaar op de hoogte zijn geweest.
Hoe dan ook, voor mede-commissielid prof.dr.
H.G. van de Sande Bakhuyzen - directeur van
de Leidse Sterrenwacht - was de aanwezigheid
van een Repsold-reversieslinger in januari
1880 aanleiding om voor te stellen Teylers
Stichting te vragen dat toestel voor ditzelfde
doel aan de commissie ter beschikking te
stellen. Het dienaangaande in maart uitgaande
verzoek werd door Teylers, bezwaar makend
tegen uitleen voor onbepaalde tijd, dadelijk
afwijzend beantwoord.35 Een slechte ervaring,
eerder opgedaan met het uitlenen van appara-
tuur aan de Sterrenwacht, was de aanleiding
tot deze afwijzing. Voor de commissie nu was
dit een streep door de rekening om experimen
teel een begin te maken met zwaartekrachts
waarnemingen; een programmapunt dat
bijgevolg voorlopig slechts 'pro memorie' op
de agenda bleef.
Op de in het najaar van 1887 te Nice gehouden
vergadering van de Permanente Commissie
voor de Aardmeting, die ter begeleiding van de
48
graadmeting was ingesteld en voorloper was
van de Internationale Associatie voor Geodesie
(IAG/AIG), vestigde prof. F.R. Helmert,
directeur van het te Potsdam ondergebrachte
Centraal Bureau voor de Aardmeting, de
aandacht op het belang van zwaartekrachts-
gegevens voor de Europese graadmeting. De
Franse Gilbert Etienne Defforges (1852-1915),
kapitein bij de Service Géographique de
l'Armée te Parijs, kreeg op deze vergadering
gelegenheid erop te wijzen dat het door hem
ontworpen en door de gebroeders (Émile en
Léon) Brunner gebouwde slingerapparaat in
diverse opzichten beter was dan dat van
Repsold. De te Nice aanwezige commissie
voorzitter prof.dr. H.G. van de Sande
Bakhuyzen zal - de afwijzing in 1880 door
Teylers Genootschap nog in het geheugen -
deze mededeling met genoegen schriftelijk
hebben laten vastleggen36, en - Helmerts
aanbeveling ter harte nemend - de slinger-
problematiek hoger op de agenda hebben gezet.
Het laatste Defforges&Bianchi
reversieslingertoestel?
Toen in 1890 de rijkscommissie "ter voor
bereiding van de werkzaamheden voor de
bepaling van de lengte van den slinger" een
subsommissie instelde,37 zal de aandacht van
de leden Van de Sande Bakhuyzen en Bosscha
in instrumenteel opzicht dus in de eerste plaats
zijn uitgegaan naar het toestel van Defforges.
Na metingen op diverse plaatsen elders, bleek
Defforges in 1891 bereid om met zijn
instrument ook Nederland te bezoeken.38 Zo
was hij - inmiddels militair aangeduid met
'commandant' - van 9 tot 12 oktober 1892 op
de Leidse Sterrenwacht om metingen te
verrichten, eventueel als grondslag voor latere
metingen door de commissie zelf39; na prof.
Albrecht in 1870 met een Repsold-toestel, de
tweede zwaartekrachtsmeting aldaar, en in
Nederland. Defforges maakte daarbij met zijn
toestel en zijn metingen een dermate goede
indruk, dat Van de Sande Bakhuyzen de
commissie wist over te halen Defforges te
machtigen om ad ƒ4.000 voor de commissie
een exemplaar van zijn toestel te bestellen.40
Defforges had toegezegd persoonlijk toezicht
te houden op de afwerking, beproeving en
regeling van het instrument door de Parijse
instrumentmaker B. Bianchi, die met eerdere
levering aan andere Europese klanten, de
opdracht had overgenomen van de Brunners.
Hun overlijden - Léon in 1894 en Émil in 1895
- zou uiteindelijk leiden tot beëindiging van
hun in Frankrijk bloeiende bedrijf. Zoals reeds
in 1890 door Defforges beschreven,41 had
Bianchi met de toevoeging van een kleine,
maar effectieve luchtpomp al een onmisbaar
aandeel in de constructie van de oorspronke
lijke door de Brunners geleverde uitvoering
49
Volkert S.M. van der Willigen (1822-1876)
Repsold-statief met reversieslinger.
Coll. Teylers Museum, Haarlem
35 NCG, ink. brief 27/3-1880
2021-2 De Hollandse Cirkel
tiiünérul Ucffurgu
Gilbert E. Defforges (1852-1915) als generaal
36 NCG, jaarverslag 1887
37 Idem 1890
38 NCG, notulen 53e verg., 14/11-1891
39 NCG, jaarverslag 1892
40 NCG, notulen 57e verg., 13/5-1893
41 "Note du Commandant Gilbert Defforges sur un appareil", Les procès-verbauxdu Bureau des longitudes, 29/1-1890
2021-2 De Hollandse Cirkel
