O
Wigbolden weer zichtbaar gemaakt
Ad van der Meer
112
113
legd, bleef op de kaart staan. “Het is gemak
kelijker informatie op de kaart te krijgen dan
die er af te halen”, zo wordt Nico Bakker, oud-
hoofd van de kartografische afdeling van de
voormalige Topografische Dienst, in het AD
geciteerd. In The Red Atlas worden tal van
vermakelijke voorbeelden gegeven van misin
terpretatie van luchtfoto’s, van het Engelstalig
bronmateriaal etc. Maar op het totaal aan data
op de Sovjetkaarten is het aantal fouten echter
marginaal te noemen.
Waar vind ik ze?
In The Red Atlas wordt uitgebreid ingegaan op
de inhoud en de vorm van de Sovjetkaarten,
met zeer veel kaartuitsnedes ter illustratie.
Volledige kaarten zwerven over het internet,
maar een consistente site is er niet (dat zou met
zoveel kaarten ook een beetje veelgevraagd
zijn). De Poolse site chomukuj.pl heeft er
In Oost-Nederland hebben veel steden en
stadjes in vroeger eeuwen een zogeheten ‘wig
bold’ gekend. Dat was het gebied dat direct
buiten de stadsmuren lag, maar dat wel tot het
rechtsgebied van de stad behoorde. De burgers
in het wigbold waren dus ook volgerechtigde
stadsburgers. In deze zin is het begrip ver
gelijkbaar met wat elders in Nederland ‘stads
vrijheid’ werd genoemd, en in Friesland de
‘klokslag’.
De term ‘wigbold’ is nauw verwant aan het
Duitse woord ‘Weichbild’, dat in heel Midden-
Duitsland opduikt, tot in Dresden en Leipzig
toe. Vermoedelijk heeft het een Saksische oor
sprong. De etymologie van wigbold/weichbild
gaat terug tot in de Middeleeuwen. Het eerste
deel van het woord is afgeleid van het Latijnse
woord ‘vicus’, in het oud-Hoogduits ‘wih’, dat
duizenden staan, naast allerlei ander kaart
materiaal, alleen is het wat zoeken voordat
duidelijk is hoe je er bij kunt komen.
De kaarten die betrekking hebben op Neder
land en België zijn grotendeels te vinden op de
site http://www.atlassen. info/kaarten/topograf/
genshtab/genshtabplan.html, waar ook hoge-
resolutie-versies downloadbaar zijn. Op deze
site worden ook aanwijzingen gegeven over
hoe je het cyrillische schrift op de kaarten
moet lezen. Verder geeft de site informatie
over de kaarten die er wel zouden moeten zijn,
maar waar geen download van beschikbaar is.
Zo ontbreken van Nederland de kaarten van
Amersfoort, Amsterdam, Apeldoorn, Arnhem,
Breda, Hilversum, Leiden, Nijmegen, Zaan
dam (noordblad) en Zwolle. Als de lezer een
site vindt waar deze te vinden zijn, laat dat
s.v.p. aan de redactie weten!
De begrenzingen van de vroegere wigbolden
vind je nog terug als gemeentegrenzen op de
kadastrale minuutplans, toen de steden nog
klein van omvang waren. De kadastrale land
meter maakte daarbij in de regel gebruik van
de van oudsher geplaatste veldkeien of grens
palen. Deze grensmarkeringen werden ook wel
‘lakestenen’ of ‘lakepalen’ genoemd
(‘laak’=grens). Door de latere stadsuitbreidin
gen en verschuivingen van gemeentegrenzen
zijn alle markeringen, en daarmee de wig-
bolden, volkomen verdwenen. Maar in Twente
zijn er inmiddels twee weer zichtbaar gemaakt.
‘wijk’ betekent. Het deel ‘bold’ gaat via het
oud-Hoogduits terug op ‘bill’, dat zoveel be
tekent als ‘recht’ (vergelijk ons woord bill-ijk,
en het Engelse woord voor wet, ‘bill’). Dus een
wigbold is een ‘wijk/buurt met rechten’.
In 2008 was in Enschede bij bouwwerkzaam
heden een vroegere veldkei teruggevonden die
als grenspunt van het wigbold had gediend. De
Stichting Historische Sociëteit Enschede-
Lonneker heeft toen, in het kader van haar
40-jarig jubileum, het initiatief genomen om
het Enschedese wigbold opnieuw te markeren.
Het vroegere wigbold bestond uit een onregel
matige zeshoek (zie kaartje) en op alle zes de
knikpunten zijn vervolgens palen van Benthei-
mer zandsteen geplaatst (zie paal nr 4).
Waar geen paal kon worden geplaatst vanwege
de verkeerssituatie, is een plaatje in de weg
aangebracht op het exacte grenspunt. Elke paal
heeft aan de ene kant een E, aan de andere
kant een L - de gemeente L(onneker) omringde
Enschede aan alle kanten. Het oude wigbold
verdween toen Enschede in 1884 een stuk van
Lonneker annexeerde. En in 1934 werd de hele
gemeente Lonneker aan Enschede toegevoegd,
waarmee de grens tussen beide gemeenten
geheel verdween. De zes wigboldpalen zijn
verbonden via een wandelroute die en passant
langs vele overige bezienswaardigheden in de
stad voert.
Oldenzaal volgde toen in november 2020 het
wigbold werd ‘hersteld’. Het Oldenzaalse wig
bold was onregelmatiger dan het Enschedese,
de palen zijn die welke langs vroegere invals
wegen hebben gestaan. De lokaties zijn be
schreven in een document “Anno 1642 den 23
Julij, Burgem.ren mette Gemeensluijde die
Wichbolt Steene gevisiteerd ende bevonden op
d’olde plaetsen”. Het document is nageplozen
2022-3 De Hollandse Cirkel
2022-3 De Hollandse Cirkel
Wigbold/gemeentegrens Enschede 1867
(bron: Kuypers Gemeenteatlas,
https://www.shsel.nl/shsel/het-enschedese-wigbold/)
Paal nummer 3, Wigboldpaal 3 Enschede-
Lonneker, met rechts in de bestrating het plaatje
van het exacte grenspunt (foto Marco Swart,
https://commons.wikimedia.org/wiki/
Category: Border signs in Enschede)
Paal nummer 4, Wigboldpaal 4
Enschede-Lonneker
(foto Marco Swart,
https://commons.wikimedia.org/ wiki/
Category: Border signs in Enschede)
CKMIK SI K KNSIII III
