.21 s
ghL
136
137
zoo vele metingen doen, als vereischt worden
tot de goede keuze van driehoeken en het ont
werpen van een algemeen Net of Canevas:
- Edoch dezelve is even min geschikt voor de
nader te doene zeer naauwkeurige hoekmetin
gen als de voormaals in gebruik zijnde Qua-
dranten en Graphometers.
- De Repetitie-cirkel van BORDA, waar mede
men de hoeken tot de naauwkeurigheid van
minder dan eene enkele secunde meten kan,
zal door de Géographische Ingenieurs voor de
driehoeken van den eersten rang, met uitslui
ting van alle andere werktuigen, alleen mogen
gebruikt worden.” Afbeelding 2 toont de be
langrijkste onderdelen van het 25,7 kg zware
instrument. De diameter van de cirkelrand is
16 duim (ca 43 cm), met twee identieke kijkers
aan weerszijden van de cirkel, die ten opzichte
van elkaar verdraaid kunnen worden. Door de
kijkers te richten op twee verschillende objec
ten, kan de onderlinge hoek bepaald worden op
Art. 2. Hierin vervolgt Krayenhoff: “Het werk
tuig, dat tot formering der driehoeken dienen
moet, kan echter slechts alleen de onderlinge
betrekking van derzelver toppunten doen
kennen, als gevende niets meer, dan de bloote
opening der hoek. De onderlinge afstanden
dezer hoofdpunten, dat is, de waardijen van de
zijden der driehoeken, kunnen dan eerst be
kend worden, wanneer eene der zijden gegeven
is; en deze pleegt men den basis of grondlijn te
noemen; welke men verkrijgt, of door de ver
binding der te doene operatie aan eenen reeds
bekenden en wel gebaseerden schakel van drie
hoeken, of door eene opzettelijke meting op de
oppervlakte der Aarde. Deze meting vereischt
de hoogstmogelijke naauwkeurigheid, bene
vens eene aan eenschakeling, van oordeelkun
dige en delicate handgrepen; waaromtrent men
raadplegen kan, het geen dieswegens in Enge
land is uitgevoerd door den Generaal ROIJ, in
Frankrijk door de Heeren DELAMBRE en
MECHAIN, en in Beijeren door den Heer
BONNE. De bijna ongeloofelijke naauw-
keurigheid, met welke, door middel van den
Repetitie-cirkel, de meting der hoeken geschie
den kan, vordert eene gelijke omzigtigheid ten
aanzien van den basis. De keuze van deze
hoofdlijn is onderworpen aan een zamenloop
van gelukkige overeenstemmingen, die men
zeldzaam aantreft, maar zeer zorgelijk moet
opsporen; trouwens dezelve behoort zoo lang
te zijn, als mogelijk is, om des te beter en zeke-
rer te kunnen verbonden worden, met de zijden
der groote driehoeken: zij vereischt een effen
vlak veld, daar zich geene hindernissen in op
doen, welke aan de uitvoering schadelijk zou
den kunnen zijn: - hare beide einden moeten
zoo wel wederkeerig kunnen gezien worden,
als uit de toppunten der driehoeken, waar aan
men dezelve verbinden wil.”
Het is maar goed dat Krayenhoff in november
1800 trots met zijn 2 eerste kaarten naar Van
Swinden2 is gegaan, die hem over zijn werk
voor de Franse Graadmeting vertelde, en hem
daarmee op het juiste spoor zette, en regelde
dat Krayenhoff in maart 1801 de beschikking
kreeg over een repetitiecirkel van Borda, op
kosten van de Bataafse Republiek. Het ver
baasde mij in het begin, dat Krayenhoff, die al
op 24 oktober 1784 het lidmaatschap van het
geleerde Genootschap Concordia et Libertate
in Amsterdam verkregen had, niet op de
hoogte was van de werkzaamheden van Van
Swinden, die al vanaf 1785 in die zelfde stad
woonde. Maar mij bleek, dat Van Swinden de
horizontaal gedraaid worden met schroef Q en
verticaal over de as H-H met schroef P De
brandpuntsafstand van de objectieflens is 610
mm en van het oculair 25,4 mm, wat resulteert
in een vergroting van 610/25,4 ofwel 24 x. De
kruisdraden voor het richten op het object be
vinden zich in het brandpunt van het oculair en
kunnen door draaiing aan het oculair scherp
gesteld worden. De afleesnauwkeurigheid van
de cirkel is 20 seconden wat eveneens blijkt uit
afb. 3.1
de cirkelrand met vier armen die een kruis
vormen met aan elk eind een nonius met meet
microscoop zoals te zien is op afb. 3. U is de
bovenste kijker, L de onderste, O is de
objectieflens en E het oculair. Bij schroef S kan
de objectieflens verschoven worden voor cor
rectie van de parallax. Waterpas met libel A is
voor het horizontaal stellen van kijker L en
waterpas met libel B voor verticaal stellen van
voet V met de stelschroeven F. De cirkel kan
1
Afb. 3. De vier meetmicroscopen van het instrument. Overgenomen uit hetzelfde boek blz. 69.
2
Huib Ekkelenkamp, “De repetitiecirkel van Borda en Lenoir”, uit het boek “175 jaar TU Delft", blz. 65 t/m 69.
1
2022-4 De Hollandse Cirkel
2022-4 De Hollandse Cirkel
Figuur 3 Links: de repetitiecirkel met vier meetmicroscopen voor het aflezen van de cirkel rand.
Rechts: het aflezen van de cirkelrand met een meetmicroscoop met een precisie
van 20 boogseconden door gebruik van een korte secundaire schaal of nonius.
Afb. 2. De belangrijke onderdelen van de repetitie cirkel van Borda. Overgenomen uit “De repetitiecirkel
van Borda en Lenoir” door Huib Ekkelenkamp, uit het boek “175 jaar TUDelft,” blz.68.
Over Van Swinden zie mijn teksten in DHC nr. 4 december 2017, blz. 169 en DHC nr. 2 juli 2018 blz. 49 t/m 55.
Zie ook www.parlement.com j_h_van_swinden.
U
Q
E—
H-
