52
53
diplomatieke missie naar China. Dat doel
haalden ze vanwege politieke perikelen niet,
maar op de terugreis mat en kaarteerde Tenner
de Russisch-Chinese grensstreek en de
verdedigingswerken. In 1809 werd van de
resultaten zelfs een atlas gepubliceerd. Er
volgden driehoeksmetingen aan de Russische
Oostzeekust, die echter werden onderbroken
door de Franse invasie in Rusland in 1812.
Tenner nam deel aan diverse grote veldslagen
in deze oorlog. Na de oorlog ging hij weer
verder met zijn triangulaties, nu in het gouver
nement Wilna (thans: Vilnius, Litouwen), en de
daarop volgende jaren ging het verder in een
aantal aangrenzende gouvernementen. Een
grootste prestatie van Tenner was voorts dat hij
een trigonometrische waterpassing van zo’n
2.000 km uitvoerde tussen de Oostzee en de
Zwarte Zee, waarbij hij een hoogteverschil van
1,13 m tussen beide zeeoppervlakken vast
stelde. Door al deze geodetische activiteiten
wordt hij ook wel de vader van de Russische
geodesie genoemd.
Struve ontmoet Tenner
Het was natuurlijk een kwestie van tijd dat
Struve en Tenner elkaar zouden tegenkomen.
De gebieden waar zij actief waren grensden
immers aan elkaar. Tussen het zuidelijkste
punt van Struves metingen en het noordelijkste
einde van Tenners driehoeken, zat nog geen 30
km. En ondanks de ongetwijfeld moeizame
communicatiemogelijkheden van die tijd,
moeten er toch berichten zijn doorgesijpeld
over de wederzijdse activiteiten. In 1827
opperde Tenner het idee om de door Struve
gemeten geodetische boog in Livonia te
koppelen aan zijn eigen boog door Wilna. In
januari 1828 kwam Tenner naar Dorpat om
Struve te ontmoeten. De heren bleken goed te
accorderen en na een maand van besprekingen
sloten ze op 23 februari een protocol waarin ze
afspraken maakten om de koppeling van beide
bogen uit te voeren. Tenner zou de trigono
metrische verbinding leggen tussen de uiterste
punten van de twee bogen, Struve zou de
astronomische relatie leggen. Voorts was het
aan Struve om de precieze verhouding vast te
leggen tussen de door Tenner en hemzelf
gebruikte lengte-eenheden. (De metingen
waren toen nog niet in meters.) Als blijk van
professionaliteit spraken beide mannen af dat
ze hun meetresultaten nimmer rechtstreeks
door elkaar zouden laten beoordelen, maar dat
daarvoor altijd een deskundige derde partij zou
worden ingeschakeld. Hiermee werden
subjectieve beoordelingen zoveel mogelijk
voorkomen.
De heren dachten groot. De combinatie van
hun eerder gemeten bogen besloeg samen al
ruim 8 breedtegraden, maar Struve en Tenner
hadden het idee opgevat om de boog aanzien
lijk te verlengen: in het noorden tot in Noord-
Finland in het zuiden tot aan de Zwarte Zee.
De totale booglengte zou dan meer dan 25
breedtegraden beslaan. Dit megaproject
hebben zij in de periode 1831-1852 daadwerke
lijk weten te realiseren.
Uitvoering van het werk
Struve nam de noordelijke helft voor zijn
rekening, voortbouwend op de boog die hij al
tot in Zuid-Finland had gemaakt. Het eerste
deel tot aan Tornea (aan de noordpunt van de
Botnische Golf) voerde hij uit in nauwe
samenwerking met Finse officieren. Daarop
volgde de hermeting van de triangulatie die
Maupertuis al in 1736 had uitgevoerd. Omdat
deze langs de grensrivier met Zweden liep,
werd een deel van de werkzaamheden door
Zweedse officieren uitgevoerd. De ambitie van
Struve reikte echter nog verder, en wel tot de
noordelijke IJszee. In 1844 besprak hij dit met
de Zweedse koning Oscar I (die zowel koning
van Zweden als van Noorwegen was) en kreeg
toestemming om de boog door te trekken tot
aan de kust van Noorwegen. Hiervoor werden
hoofdzakelijk Noorse medewerkers ingezet. De
boog eindigde uiteindelijk op het schiereilandje
Fuglenaes, bij het stadje Hammerfest, omdat
het beoogde eindpunt - de Noordkaap - van
wege weersomstandigheden en voortdurende
mistbanken ongeschikt bleek. De laatste
werkzaamheden werden in 1852 afgerond.
Terwijl Struve in het noorden bezig was, heeft
Tenner de zuidelijke verlenging van de boog
gerealiseerd. In twintig jaar tijd baande hij zich
al metend een weg door het binnenland van
Rusland, door wat thans Belarus, Oekraïne en
Moldavië is. Ook hij wist in 1852 de metingen
te voltooien in het eindpunt Staro-Nekrassowka,
bij de monding van de Donau. In het kader van
dit project legde hij ook nog drie verbindingen
met de driehoeksnetten van Pruissen en
Oostenrijk, waardoor een eerste geodetische
oost-west verbinding in Europa tot stand kwam.
In de jaren 1852-1854 zijn op enkele plaatsen
nog wat controlemetingen uitgevoerd en
werden aan de beide boog-uiteinden monu
menten opgericht. In totaal zijn er over een
lengte van ruim 2800 kilometer 258 drie
hoeken met 265 hoofdpunten gemeten, 10
basislijnen en 13 astronomische waarnemings
stations. De hoeveelheid meetwerk is bijna niet
te bevatten: het moet om vele tienduizenden
metingen gaan, waar waarschijnlijk honderden
mensen bij actief zijn geweest. Neem daarbij in
aanmerking dat de infrastructuur in westelijk
Rusland, vriendelijk gezegd, slecht ontwikkeld
was, dan krijgt men een beeld van de fysieke
effort die het hele project met zich mee heeft
gebracht. Met de uitkomsten van het enorme
werk zijn in het werk Arc du meridien maar
liefst 961 pagina’s gevuld. Van dit driedelige
werk heeft Struve de eerste twee delen zelf
samengesteld, om gezondheidsredenen heeft
hij de voltooiing van het derde deel moeten
overlaten aan H. James, superintendent van de
Ordnance Survey. De definitieve berekening
van de ellipsoïde op basis van Struves-Tenners
boog werd uiteindelijk uitgevoerd door James’
medewerker A.R. Clarke. De lengte van de
boog en de hoge kwaliteit van de metingen
maakte dat er nadien vaak gebruik van ge
maakt is bij verdere triangulaties, kaarteringen
en berekeningen.
De beide hoofdpersonen hebben helaas niet zo
heel lang van hun triomf kunnen genieten.
(lith.
- -
SWEDEN
Oulu
lelsinki
RUSSIA
6(
Stool
lolm
irtu
JT.
Afb. 5. C.F. Tenner (bron: ahinski.ssrlab.by)
■50°
UKRAINE
ii$in;
-45°
2023-2 De Hollandse Cirkel
2023-2 De Hollandse Cirkel
raJMekrasivka
.Black Sea
Riga.
LATVjA
Vilniui
/FIN.
Jyvaskyla'
ROMANIA
Bucharest
Moscow
Baltic
Sea
\-65“
Afb. 6. De Boog van Struve
(bron: https://nl.frwiki.wiki/wiki/
Arc_g%C3%A9od%C3%A9sique_de_Struve)
Warsaw^
POLAND
-55° V-,
.Minsk
C
BELARUS
.Kiev
Fuglenei
White
Sea
