53
grote zeereizen veiliger maakte en de kapi
teins onafhankelijker van de kusten.
De expeditie plaatste verschillende grenszui
len, er werden kaarten getekend van de route
en men ontdekte o.m. de Congo-rivier.
Zijn belangrijkheid blijkt wel uit het feit dat
hij in particuliere documenten steeds met grote
ontdekkers samen wordt genoemd; hij heet de
vriend van Columbus en Magelhaen.
Behaims aandeel in de berekeningen ligt niet
vast. Wel waren de fouten in de opgave van
de breedtegraad in zijn tijd groot. Deze fou
ten vindt men ook in zijn globe. De Congo b.v.
laat hij, zo zegt Oskar Peschel in „Abhand-
lungen zur Erd- und Völkerkunde", Leipzig
1877, auf dem südlichen Wendekreis ins
Meer münden, wahrend sich die Mündung in
Wahrheit unter 6° s. Br. befindet. Daraus
wurde sich also ein Fehler der Messung von
vollen 1617 Grad ergeben! Pescher heeft
dan ook over de bekwaamheid van M.B. als
zeevaartkundige en kosmograaf een niet te
miskennen oordeel geveld (zie blz. 224 e.v.
Het zal wel aan de bekrompenheid van Be
haims familie liggen, dat men zich voor de rijk
uitgedoste edelman schaamde, toen hij acht
jaar later te Neurenberg bij zijn neef Michael
in de Zistelgasse, thans Dürerstraat genoemd,
afstapte. En hijzelf vond de weg naar de fa
milie waarschijnlijk ook niet terug. Hij ver
veelde zich en wierp zich opnieuw op de stu
die. Eén van zijn resultaten was de globe. De
eerste door hem vervaardigde is van 1492.
De kennis omtrent de bolvorm van de aarde
was na de ontdekkingen van Anaximander en
Ptolemaeus weer verloren gegaan. En waar
het vermoeden weer opdook, onderdrukte de
bijgelovige middeleeuwse kerk het snel.
Globes
Zoals bekend is een globe een bol, meestal
draaibaar om een as, die als aardglobe een
verkleinde, min of meer nauwkeurige voor
stelling geeft van de aarde, of ons als hemel
globe het z.g. uitspansel toont. Indien verti
cale verhoudingen worden weergegeven,
spreekt men van reliefglobe. Ook bestaan er
de z.g. georama's, enorme globes, waarop
men aan de binnenzijde de aardoppervlakte
heeft afgebeeld, en planetariums, die ons de
sterrenhemel te zien geven.
T.b.v. de plaatsbepaling vindt men op de bol
len o.m. de voornaamste grote cirkels.
Van de meeste globes rust de as in een verti
cale ring, die van evenaar tot pool en van pool
tot evenaar (aan de andere zijde) verdeeld
is in 2 x 90 graden. Met deze ring de meri
diaan rust de globe dan in een horizontaal
gelegde ring de horizon -, evenzo in gra
den verdeeld. Het geheel staat op een voet
stuk. Een kleine wijzer aan de bovenkant (de
pool), die meedraait, beweegt zich over een in
24 uren verdeelde schijf de uurcirkel en
kan ons aldus het tijdverschil aanwijzen tus
sen plaatsen op het aardoppervlak.
De oudste aardglobes bestonden reeds ten
tijde van Ptolemaeus, van wie met zekerheid
kan worden aangenomen, dat hij de uit de
eerste eeuw van onze tijdrekening daterende
kaarten heeft gemaakt. Waarschijnlijk bezat
reeds Anaximander (610646 v. Chr.zo'n
bol. Hij wordt genoemd als de uitvinder, maar
vermoedelijk tekende hij alleen een wereld
kaart, want veel later pas leerde Parmenides
van Elea (omstreeks 430 v. Chr.), dat de
aarde een bol was, een nieuwe visie, welke
eerst in Plato's tijd meer algemeen werd aan
vaard.
In de ALMAGEST, de grote samenvatting
van de astronomie van Klaudios Ptolemaios
uit de 2e eeuw vinden we reeds een verwijzing
naar de globe. Ook Archimedes en Euxodus
(4e eeuw v. Chr.) bedienden zich bij hun stu
die van een planetarium en een hemelglobe.
Van Strabo (64 v. Chr.19 n. Chr.) en Eras-
tothenes (293—192 v. Chr.) is bekend, dat
zij de aarde als een bol beschouwden, hoewel
zij zich deze zo voorstelden, dat hij één en het
zelfde middelpunt en dezelfde as had als het
uitspansel (het hemelgewelf draaide om de
stilstaande aarde).
Wij kennen nog de zich te Florence bevinden
de Arabische globes en die uit 1225 in
het museum van Kardinaal Borgia te Velletri.
Beroemd zijn de aardglobe met 3^ m middel
lijn van Coronelli, een monnik uit Venetië
(1718), gemaakt voor Lodewijk XIV en een
evengrote hemelglobe, terwijl ook vaak wordt
genoemd de hemelglobe van Gottorp, door
Adam Olearius samen met Andreas Busch in
16561664 van koperblik vervaardigd. De
sterren zijn hier voorgesteld door gaatjes. De
globes van Blaeu van 1599 behoren evenzeer
tot de uitzonderlijke, hetgeen begrijpelijk is
als men bedenkt, dat de Hollanders Willem,
Pieter en Joan Blaeu tot de toonaangevende
cartografen van die tijd behoorden.
Nog bestaan er globes van de maan en van
Mars.
