ft «Jarr«njngc conic örr imrnoc
1^7 tyxemc aföRliaOeAzrpM)c/%öê/öut?/tfi ^oodj
fcë Z&et odöc^mnöcn £ioflftjf»crgfjcftottfdnë
JdaitepftiëSrotcen Ijitpfm ïimhen moe alöCTtym
oc oiitgfjenmcmtlal. Iiocmcn oorti irnüun CU Die
löijnroeDe/OmOacrmeöctcroröcnalOerfjanDcïS
wnt&um Cupppcn Iwchm möe otct Ac
166
Fig. 2.
Figuur 2 is een foto van een winkelkruis uit de
collectie instrumenten van het Laboratorium
voor Geodesie te Delft. Er bestaan verschillende
modellen. Van Nispen beschrijft het model
(waarschijnlijk het model dat voor hem ligt, zie
figuur 1) aldus:
Aan een hoekmeetinstrument moet een vaste lijn, de
vizierlijn, voorkomen, die wij telkens met een been
van de te meten hoek moeten kunnen laten samen
vallen.
Bij het Winckel-kruys spreekt men van viziervlakken.
Een viziervlak wordt gevormd door een verticale
spleet, de oogopening en een diametraal daartegen
over geplaatst dun verticaal staafje, de voorwerp-
opening. Het voordeel van een viziervlak is, dat men
ook onder geringe hellingen naar boven of naar be
neden kan richten. Spleet en staafje zijn gemonteerd
op een zogenaamde vizierlineaal of vizier. Het rich
ten op een voorwerp geschiedt met het blote oog.
Wanneer men niet zuiver door het midden van de
oogopening richt, treedt parallax of verschilzicht op.
In de 17e eeuw werd de richtkijker nog niet ge
bruikt. (Abbé Picard verhoogde de nauwkeurig
heid door als eerste in 1667 een meetinstrument
uit te rusten met de kijker van Keppler). De volle
cirkelrand is voorzien van graadverdelingen. Het
instrument kan bevestigd worden op een stok
(staaf), die verticaal moet worden gesteld. De
horizontale stand van de rand wordt met behulp
van een kogelscharnier op het oog gesteld.
(Zie figuur 1, waar zo'n instrument opgesteld is.
Het doosniveau dateert eerst uit de 18e eeuw;
J. T. Meijer beschreef 'm 1778 dit hulpmiddel
voor waterpassing). Een kompasnaald, die naar
het magnetisch noorden wijst, maakt oriënte
ring van de cirkelrand op het noorden mogelijk.
Met het winkelkruis kunnen zowel horizontale
hoeken (buitenste randverdeling) als verticale
hoeken (binnenste randverdeling) gemeten wor
den. Voorloper van het winkelkruis is het meet-
kruis of de winkelhaak.
In verschillende constructies werd het winkel
kruis nog gebruikt tot de tweede helft van de
19e eeuw.
°ltr °r
Fig. 3.
t|i ui.nftthryy
Fig. 4.
De figuren 3 en 4 zijn foto's uit de Bibliotheek
van de Rijksuniversiteit te Gent, Rozier 9, 9000
Gent.
De ene 17e-eeuwse landmeter op de binnen
plaats is bezig met een hoogtemeting. De illus
tratie staat op het titelblad van „Die waerach-
tige const der Geometrie" (1513), uitgegeven te
