s&sss
Ook hier wordt het kwadrant gebruikt om een
hoogte te meten, daartoe is het instrument op
een solide paal gesteld. De gedeeltelijk ontrolde
tekening laat zien, dat er een schans wordt op
gemeten. Het rijmpje spreekt voor zichzelf.
De foto in figuur 6a is blijkbaar genomen van de
titelpagina van het boek van Sems en Dou. De
voorstelling geeft aan onder welke hoek men
met het geschut behoort te richten om de toren
top te raken. Hier doorheen staan twee figuren
getekend, die een terreinmeting verrichten.
Evenals in figuur 1 staat het op het oog horizon
taal gestelde instrument op een solide staaf met
scherpe punt. De attributen zijn meetketting,
kwadrant, winkelhaak en meetpennen. Het
oude stempel op de foto is van de Utrechtse
universiteit.
Een tweede versie van die titelpagina komt voor
in een andere editie van hetzelfde werk. (Zie fi
guur 6b). Hier is duidelijker de scherpe punt van
de staaf te zien, die het instrument ondersteunt.
Let op het verschil in kleding en lees vooral de
uitvoerige titel!
Ook figuur 7 is een foto van een drietal teke
ningen uit het boek van Sems en Dou, zoals er
daar voor verschillende soorten van hoekme
tingen tekeningen zijn bijgevoegd ter verduide
lijking van de instructies, ,,leerende alle onghe-
nakelicke lengten, breeden, wijden, hoochten
ende diepten af te meten.De kopergravures
zijn hier en daar afgeschrapt en opnieuw gegra
veerd, wat te zien is aan de achterkant. Men
heeft daar het afgeschrapte deel (kuiltjes) in de
plaat weer vlak gehamerd, alvorens die bij her
haling te betekenen.
Diegenen onder u, die speciale belangstelling
hebben voor vroegere interessante instrumen
ten op ons vakgebied, verzuime niet kennis te
nemen van het uitgebreide Belgische werk „De
landt-meeters in onze provincies van de 16e tot
de 18e eeuw". (Zie mijn artikel „De landt-
meeter in België", Geodesia januari 1979). Dit
werk is verlucht met verscheidene illustraties,
waaronder oefeningen met het kwadrant (pour
trouver la distance et estendue d'une terre ou
d'autre chose et pour trouver la hauteur d'une
chose...) en afbeeldingen van een trigometer
en een volle cirkel uit de 17e eeuw, een land-
meterskruis uit 1626 en verschillende waterpas
instrumenten uit de 18e eeuw van Bion.
Figuur 8, afkomstig uit de Provinciale Biblio
theek van Friesland, toont landmetende perso
nen uit het Landmeetkundig manuscript van C.
Jell erna, boek II, hoofdstuk 3-4: Meting der
Lengten (1433). Het onderschrift luidt:
v«wvAMMriOcisiLevIkk-Msv/riimcA WCiu:*
-i.vrrrmtAt«xJSk»\
Fig. 8.
Vier van dees Gesellen Die men hier kan tellen Die
hebben elk wat in de hand Waarmede dat men meet
het Land En twee de Passer en de Schaal Die ons
ook dienen altemaal Om het Land in Kaart te bringen
Ergo nodig al dees dingen.
U zult zeker opmerken, dat de spelling te
modern is voor 1433! Er schijnen meer afbeel
dingen uit veel later jaren te bestaan.
S3?
Fig. 9.
Figuur 9 toont een quadrant, zoals er in figuur 7
verschillende naast elkaar zijn opgesteld, ge
richt op een torentrans. Een opschrift luidt: Dit
quadrant stelt tusschen pag. 68 ende 60" en
een ander: VMBRA VERSA geeft de hooghde;
VMBRA RECTA geeft de wijte".
Over de uitrusting van een 17e-eeuws land
meter nog het volgende: Van Nispen vertelt
o.m. hoe de meetketting er uit moet zien:
De Keten (is) lanck 5 Roeden: die worden in 'tge-
meen van stijf Koperdraet gemaeckt, om niet te
roesten, dewijl die anders metter tijd in-eten, en dan
te breecken komen, als men die recht uyt trecken
wil. Welcken Keten aen beijde eijnde hebben moet
ysere ringen, die niet Circkel-ront, maer wat inge
bogen zijn om bequamelijck met de handt gevat te
169
