se- 4
Afb. 7. Dubbelkruis uit het begin van de 17e eeuw. Het
werd gebruikt voor het uitzetten van hoeken van 45° en 90°.
Museum voor kunst en geschiedenis te Brussel.
Iets meer mogelijkheden biedt het door Sems
en Dou genoemde dubbelkruis of achtkantig
instrument, dat waarschijnlijk minder gebruikt
is: het wordt in de latere literatuur niet meer ver
meld. Een voortzetting van dit instrument
kunnen we herkennen in de achtkantige eguerre,
een instrument dat in de 18e eeuw vooral door
Franse landmeters werd gebruikt en in de 19e
eeuw ook in ons land een veel gebruikt hulp
middel werd bij eenvoudige metingen.
Het is aantrekkelijk om in het winkelkruis, of
meetkruis zoals het later genoemd werd, een
rechtstreekse voortzetting te zien van het door
de oude Romeinse landmeters, de agrimen-
sores, gebruikte instrument de groma. Overal
waar de Romeinse legers zich vestigden hebben
de agrimensores de legerkampen uitgezet en
zich ook bezig gehouden met toedeling van land
aan oud-strijders, die zich in de veroverde ge-
Het Winkelkruis of Meetkruis
In de Practijk des Lantmetens" vinden we de
volgende beschrijving:
Eerstelijck seggen wy dat een Landtmeter behoort
te hebben een Rechtkruys/'twelck sommighe noemen
een Winckel kruys 'twelck is een vierzydig instrument
van yser/hout/ofte koper/met vier rechte hoecken
ende zyden/daer op staende vier pinnulen daer men
door mach sien/ofte vier pennekens daermen over
ofte besyden mag sien/Dese pinnulen ofte
pennekens moeten op't instrument wel rechthoeckigh
gestelt zijn. Sommige gebruycke in plaetse van dit
voorsz vierkant instrument/een ront instrument/die
circonferents deelende in vier gelijcke deelen/daer op
stellende pinnulen ofte pennekens als voren. Oock
werdt dit van sommige gedeelt in acht gelijcke
deelen/en setten in yder deel een pinnule ofte
penneken/'twelck een dubbelkruys/ofte achtkant in
strument genaemt wert/Dit voorsz instrument
moet wel vast op een staf geschroeft zijn
Uit deze beschrijving blijkt duidelijk dat het
winkelkruis een vierkant of rond instrument is
met vier vaste vizieren, die twee loodrecht op
elkaar staande vizierlijnen vast leggen. Op
vallend is dat hier nog geen sprake is van een
kruisvormig instrument. Het instrument werd
vooral gebruikt voor het oprichten en neerlaten
van loodlijnen op dezelfde wijze als in onze tijd
gebeurt met het dubbel-pentagoonprisma.
Hierop wijst ook de naam winkelkruis: winkel is
een oud-Nederlands woord voor hoek, zoals we
dit nog herkennen in het woord winkelhaak
(m.a.w. winkelkruis hoekkruis).
Wanneer het instrument voorzien is van pen
nekens kunnen ook hoeken van 45° worden uit
gezet. Dit kan niet bij de pinnulen (platte plaat
jes met vizierspleten), omdat men dan geen
gezichtsveld heeft.
Z>
H -Q io io ie 'o te
Afb. 2. De groma, het meetkruis van de Romeinse land
meters.
239
