bieden gingen vestigen. Dit is ook het geval
geweest in ons land, vooral in het gebied van
Zuid-Limburg. Mijns inziens moet echter een
groot vraagteken worden gesteld bij deze
schijnbaar voor de hand liggende conclusie.
Na de ineenstorting van het Romeinse rijk is in
de daaropvolgende chaotische tijd zoveel ken
nis van de Romeinen verloren gegaan, dat het
niet aannemelijk is dat de kennis omtrent een
meetinstrument door de eeuwen zou zijn over
gedragen. Bedenken we bovendien dat slechts
een enkel exemplaar van de groma bekend is en
dat dit een reconstructie is, die vele eeuwen
later vervaardigd is uit bij opgravingen gevon
den onderdelen. Daarbij komt nog dat het
Romeinse instrument een kruisvorm had en het
winkelkruis in oorsprong een vierkante vorm
had, dus in feite primitiever van vormgeving.
Op zijn hoogst is het mogelijk dat iets omtrent
de meetmethoden van de agrimensores bekend
is gebleven en invloed heeft gehad op de me
thoden van de Middeleeuwse landmeters, die
dan zelf een instrument bedachten voor het op
richten of neerlaten van loodlijnen.
In welke tijd het vierkante of ronde winkelkruis
voor het eerst werd gebruikt is onbekend. Voor
zover mij bekend is de eerste Nederlandse be
schrijving afkomstig van Sems en Dou, toen het
instrument kennelijk bij landmeters bekend en in
gebruik was, dit blijkt wel uit de tekst. De
oudste bekende beschrijvingen uit andere lan
den dateren uit het midden van de 16e eeuw,
al hoewel ook hier vermoed wordt dat het in
strument al voor die tijd gebruikt werd.
Ook Simon Stevin kende het meetkruis. Van
deze veelzijdige Zuid-Nederlander, die zich in
1581 in Leiden vestigde, verscheen in 1605 het
Tweede Stuck der Wisconstighe Ghedachte-
nissen vande Meetdaet". In het „Eerste bouck"
daarvan beschrijft hij het ,,Meterscruys", dit is
een vierkante plaat, meestal van koper, met een
breedte van 8 of 10 duim, waarop een kruis is
getrokken (vandaar de naam). De armen ein
digen in het midden der zijden, waar „pinne-
kens" met of zonder „sichtspleetkens" zijn aan
gebracht. Verder schrijft Stevin:
.sommighe teyckenen oock op de plaet een trap-
rondt met sijn 360 trappen, waer over een sichtrije
draeyt stellende oock int middel een seylnaelde".
Met andere woorden: soms is een graadverde
ling aangebracht met alhidade en daarop een
kompasnaald. De naam „traprondt" voor graad
verdeling is leuk gevonden, wanneer men denkt
aan een verdeling begrensd door twee con
centrische cirkels. Het is overigens een bena
ming, die ik nergens anders ben tegengekomen.
240
Afb. 3. Detail van de titelgravure uit de Beknopte Lant-
Meet-Konst van Mattheus van Nispen. Duidelijk is hier het
echte" winkelkruis te zien.
Met Mattheus van Nispen begint de verwarring
van de benamingen. In ,,De Beknopte Lant-
Meet-Konst" (1e druk 1662) beschrijft hij in het
vierde boek een instrument dat hij Winckei-
kruys noemt, maar dat volgens de beschrijving
de Hollandse Cirkel is: het „Nieu gheordon-
neerde Mathematisch Instrument" van Dou.
Dat Van Nispen het „echte" winkelkruis niet
zou kennen lijkt onwaarschijnlijk en het blijft een
raadsel waarom hij dit instrument niet noemt.
Opvallend is verder het instrument dat te zien is
op de titelgravure van zijn boek. Voor een
zittende landmeter is op een tafel zeer duidelijk
een rond instrument te zien met vier vaste vizie
ren, dus het echte winkelkruis en niet de door
hem beschreven Hollandse Cirkel, want zowel
de beweegbare alhidade als het kompas in het
midden, beiden essentiële onderdelen, ontbre
ken.
Dat het meetkruis in gebruik is gebleven is
duidelijk wanneer we bijvoorbeeld de tweede
druk van de Werkdadige Meetkonst" van Joh.
Morgenster en Joh. Knoop (1744) er op na
slaan. In het tweede boek lezen we o.a.:
,,t Winkelkruis, dat maar alleen een regthoekig kruis
met 4 pinullen of viezieren is, schynt tegenwoordig
by de dadelyke meet-oefenaars, alhoewel niet by de
schryvers, verbannen te wezen
We zien dat hier weer het woord winkelkruis in
zijn oorspronkelijke betekenis gebruikt is en dat
er nu sprake is van een kruisvorm. Wanneer de
kruisvorm in Nederland in gebruik is gekomen is
onzeker. Het moet echter al geruime tijd voor
