gelijke delen. Het wend in de landmeetkunde
gebruikt voor de bepaling van een afstand uit
een bekende hoogte of omgekeerd. Overbren
ging van de horizontale verdeling naar de rand
van het instrument geeft een soort van cotan-
genten-verdeling van de hellingshoek en van de
verticale verdeling een tangenten-verdeling. Er
zijn instrumenten waarbij naast het schaduw-
vierkant ook deze verdeling(en) wordt (worden)
aangetroffen. In het linker bovenkwadrant zijn
veelal de sinuslijnen aangebracht. Dit zijn een
groot aantal horizontale lijnen, die het mogelijk
maken op eenvoudige wijze de sinus van een
(hellings-)hoek te bepalen.
De teruggang van het gebruik van het astrola
bium als astronomisch instrument gecombi
neerd met het toenemend gebruik in de land
meetkunde, onder meer door de opkomst van
triangulatie-methoden in de eerste helft van de
16e eeuw, had tot gevolg dat het instrument
veranderingen onderging en er vereenvoudigde
astrolabia ontstonden. Een aanwijzing hiervoor
vinden we bij Gemma Frisius (1508-1555). Deze
in Dokkum geboren Nederlander werd hoog
leraar in Leuven en verwierf grote faam als wis-,
sterren- en aardrijkskundige. Hij was de uit
vinder van het beginsel van de triangulatie, dat
hij beschreef in ,,Een boecxken seer nut ende
Profijtelijck allen Geographiens leerende hoe-
men eenighe plaetsen beschrijven ende het
verschil oft distantie der se/ver meten sal", voor
het eerst gepubliceerd in 1533 in het Latijn en in
1537 in het Nederlands. In het eerste hoofdstuk
schrijft hij het volgende:
Als ghy een geheele provintie oft lantschap
beschrijven wilt met all zijn steden/na deser maniere/
so maect een instrument op een effen bert/aldus.
Inden eerste eenen circule die in 4. quadrant gedeylt
sy/en elc quadrant in 90. gelijcke deelen/daer na suit
ghy inde middelt vanden instrumente eenen wijser
met cleyne pinnekens ende gaetkens vast maken om
daer deur te siene/gelijc men op den rugge vande
Astrolabium heeft. Dit Instrument aldus gemaect
zijnde/moet ghy hebbe een schippers Compas/want
u dat hier toe sonderlinge van noode is
Hierna volgt een beschrijving waarbij het instru
ment met behulp van het kompas georiënteerd
wordt, dan wordt het kompas weggenomen,
letterlijk staat er: so neemt dat Compas
wech.", en met de „wijser" op punten gericht
en richtingen gemeten. In tegenstelling tot wat
Kiely [11] beweert blijkt uit het voorgaande dui
delijk, dat we hier niet met een ingebouwd
kompas maar met een los kompas te maken
hebben. De eer van een ingebouwd kompas
komt toe aan Gua/terus Arsenius, een neef van
Gemma Frisius, die in de tweede helft van de
16e eeuw een beroemd instrumentmaker was in
de Zuidelijke Nederlanden. Van hem zijn astro
labia bekend waarbij een (klein) kompas is inge
bouwd in de „troon", dat is het versierde uit
steeksel van het astrolabium waaraan de ring
bevestigd was. Hieruit blijkt duidelijk dat ook
het normale astrolabium gebruikt werd voor
metingen in het horizontale vlak.
Een voorbeeld van een vereenvoudigd astrola
bium, waarbij alle astronomische elementen
verdwenen zijn, is het hier afgebeelde bijzonder
fraaie instrument, dat hoogstwaarschijnlijk af
komstig is uit de Antwerpse werkplaats van
Michel Coignet (1549-1623) (afb. 7). Alleen de
randverdeling, het schaduwvierkant, de be
weegbare alhidade en de ophangring herinne
ren aan zijn afkomst. In wezen is het juister een
dergelijk instrument de naam volle cirkel te
geven en niet meer aan te duiden met de naam
astrolabium. Het instrument heeft een 360° ver
deling, waarbij de 90° is aangebracht bij het
ophangpunt. Het heeft verder twee vaste vizie
ren bij de 0 en 180 graden en verder parallel
daaraan aan de zijkant nog een vaste alhidade.
Deze laatste werd gebruikt bij planchetmetin
gen, een meetmethode die in de tweede helft
van de 16e eeuw in gebruik is gekomen.
Belangwekkend is ook een volle cirkel, geda
teerd 1590 of 1593, uit de privé-collectie van
onze Belgische collega de heer De Schrijver
Afb. 7. Vereenvoudigd astrolabium of volle cirkel, 1610.
Toegeschreven aan Michel Coignet. Doorsnede 194 mm.
Museum voor kunst en geschiedenis te Brussel.
244
