V
Tabel 4.
No.
Plaats
Dat.
1980
X
km
Y
km
tx
min.
min.
Corr. zon
Utrecht zon
Kolom 2 zon
op
onder
op
onder
op
onder
1
2
3
4
5
6
7
6 7
8
6-7
9
10
11
8+10
12
9+11
13
1
Aardenburg
1- 1
-117
- 89
6,7
-4,0
2,7
10,7
8.47
16.36
8.50
16.47
2
Alkmaar
21- 1
- 25
60
1,5
2,3
3,8
- 0,8
8.35
17.05
8.39
17.04
3
Ameland (pijler)
11- 2
44
152
-2,6
3,7
1,1
- 6,3
8.03
17.43
8.04
17.37
4
Appingedam
3- 3
116
138
-7,0
1,5
- 5,5
- 8,5
7.20
18.22
7.14
18.13
5
Bergen op Zoom
23- 3
- 58
- 66
3,4
0,2
3,6
3,2
6.34
18.57
6.38
19.00
6
Brandaris (Tersch.)
13- 4
7
141
-0,4
-2,4
- 2,8
2,0
5.46
19.33
5.43
19.35
7
Emmen
3- 5
120
78
-7,2
-2,4
- 9,6
- 4,8
5.04
20.07
4.54
20.02
8
Enschede
23- 5
121
16
-7,1
-0,7
- 7,8
- 6,4
4.33
20.38
4.25
20.32
9
Finsterwolde
13- 6
133
124
-8,0
-6,7
-14,7
- 1,3
4.18
21.00
4.03
20.59
10
Goedereede
3- 7
- 79
- 29
4,6
1,4
6,0
3,2
4.24
21.02
4.30
21.05
11
Hilvarenbeek
23- 7
1
- 67
-0,1
2,7
2,6
- 2,8
4.47
20.43
4.50
20.40
12
Hoornhuizen
13- 8
83
145
-5,0
-4,1
- 9,1
- 0,9
5.20
20.07
5.11
20.06
13
Schiermonnikoog
3- 9
69
155
-4,1
-2,2
- 6,3
- 1,9
5.54
19.22
5.48
19.20
14
Ter Apel
23- 9
132
89
-7,9
-0,1
- 8,0
- 7,8
6.27
18.35
6.19
18.27
15
Uithuizermeden
13-10
106
147
-6,4
1,9
- 4,5
- 8,3
7.01
17.49
6.56
17.41
16
Vaals
3-11
63
-147
-3,6
-3,7
- 7,3
0,1
7.38
17.07
7.31
17.07
17
Venlo
23-11
73
- 80
-4,2
-3,0
- 7,2
- 1,2
8.13
16.37
8.06
16.36
18
Winterswijk
13-12
110
- 12
-6,4
-0,6
- 7,0
- 5,8
8.39
16.27
8.32
16.21
geven in kilometers de coördinaten t.o.v. Utrecht, de
kolommen 6 en 7 opvolgend de bedragen Atx en
Aty (in tijdminuten), die men voor de gegeven waar
den X en Y (en de datum) aan de tabellen 3 en 1 kan
ontlenen. De bedragen in de kolommen 8 6 7)
en 9 6 7) zijn opvolgend de correcties, die aan
de tijdstippen van zonsopgang en zonsondergang in
Utrecht (kolommen 10 en 11) moeten worden aange
bracht om tot de overeenkomstige tijdstippen M.E.T.
in de plaatsen uit kolom 2 te komen (kolommen 12
en 13).
Uit de belangrijke kolommen 8 en 9 leest men af, dat
in Aardenburg (nr. 1) de zon op 1 januari 1980 2,7
minuut later opkomt en 10,7 minuut later ondergaat
dan in Utrecht. De dag is er dus 8,0 minuut langer dan
in Utrecht (tweemaal het bedrag uit kolom 7). In
Enschede (nr. 8) waar het tijdstip van zonsopgang op
23 mei 7,8 minuut vroeger valt dan in Utrecht en dat
van zonsondergang 6,4 minuut vroeger, is de dag-
boog slechts 1,4 minuut langer. Het geringe breedte-
verschil (ca. 16 km) tussen beide plaatsen maakt hier
de grote waarde Atx 7,1 minuut uit kolom 6 van
overwegende invloed. In Winterswijk (nr. 18) (Y
12 km) is eveneens de richting oost-west bepalend
voor de verschillen met Utrecht in de tijdstippen van
zonsop- en ondergang. In Finsterwolde (nr. 9) gaat de
zon op 13 juni 1980 14,7 minuut vroeger op dan in
Utrecht en 1,3 minuut vroeger onder. De dag is er dus
13,4 minuut langer. In Ter Apel (nr. 14) is op 23 sep
tember de dag nagenoeg even lang als in Utrecht
Atysu 0). Door de grote waarde X 132 km val
len zonsopgang en zonsondergang er ca. 8 minuten
vroeger dan in Utrecht.
De belangstellende lezer vindt in de tabel wellicht nog
meer verschillen met Utrecht die hem treffen. In elk
geval kan worden geconstateerd dat, door de vaak
grote bedragen in de kolommen 8 en (of) 9, zelfs in een
klein land als het onze, de in minuten vermelde tijd
stippen van zonsop- en ondergang in Utrecht niet of
nauwelijks representatief kunnen worden geacht voor
het gehele land.
Opgemerkt moet nog worden dat in niet-schrikkel-
jaren de waarden Aty in de kolommen 3 t.m. 5 en
8 t.m. 10 van tabel 1 niet of nauwelijks en dan nog
slechts met een onderdeel van een minuut wijzi
gen. De correcties in de kolommen 8 en 9 van tabel 4
kunnen, voor het doel waarvoor dit opstel diende,
daarom gedurende een lange reeks van jaren als on
veranderlijk worden beschouwd. Met de tijdstippen
van zonsop- en ondergang in Utrecht is dit niet geheel
het geval. Het zou te ver voeren hierop in dit opstel
nader in te gaan, hoewel het aantrekkelijk lijkt voor
een cyclus van vier opeenvolgende jaren (1461 dagen
4 x 365,2422 1460,969 dagen) zo'n tabel te be
rekenen. Men heeft dan gedurende een zeer lange
reeks van „gewone" en schrikkeljaren op elke dag
een praktisch overzicht van de tijdstippen van zonsop
gang en zonsondergang in Utrecht. Ik hoop deze
tabel spoedig te kunnen samenstellen. In combinatie
met de tabellen 1 en 3 geeft ze tot in de verre toe
komst aan hoe laat die verschijnselen zich op elke
willekeurige plaats van ons land zullen voordoen.
Literatuur:
II Zie bijv. N. D. Haasbroek: Zonnewijzers. Geodesia, 7e jaar
gang (1965), blz. 107-113, 149-152, 165-169, 198-202.
2] Zie mijn artikel „Tijd" in de Technische Winkler Prins, deel II
blz. 642 (Amsterdam 1953).
3] Het is onnodig hier in te gaan op het feit dat de plaats van de
beide hemelpolen zeer langzaam (met een periode van ca.
26.000 jaar) ten opzichte van het sterrengewelf verandert.
41 Wanneer het middelpunt van de zon zich in de horizon bevindt
(dus vrijwel bij haar opkomen en ondergaan) is, om de land
meetkundige term daarvoor te gebruiken, in figuur 1 de over
gang van A naar M voor de richting zon op 2 juli
16383 km (152,1.10® km)] Q 8,6" en op 1 januari
[6383 km (147,1.10® km)] 6 =8,9".
In astronomische termen vertaald wil dit zeggen, dat op de
genoemde dagen de horizontale parallax van de zon op
volgend 8,6" en 8,9" bedraagt.
5) Voor het begrip E.T. (Efemeriden Tijd) zie pag. 99 rechter kol.
I 6] Ir. G. J. Husti van het Laboratorium voor Geodesie aan de
Technische Hogeschool te Delft was zo vriendelijk mij deze
gegevens te verschaffen.
7] Handleiding voor de Technische Werkzaamheden van het
Kadaster (H.T.W. 1956) blz. 6 en Staten van Waarnemingen
en Uitkomsten Rijksdriehoeksmeting 1885-1928 blz. 208.
I 8] Ik heb deze uiteenzetting ontleend aan J. van der Bilt: De
astronomische hemelverschijnselen, blz. 98 (Zutphen 1933).
9] H.T.W. 1956 blz. 6.
[10] Ik heb deze bedragen gevonden door in de publikatie „Recht
hoekige coördinaten" van de Rijksdriehoeksmeting de coör
dinaten van Sluis te verminderen met die van Utrecht. Een uit-
passing op een goede atlaskaart is echter vaak ook voldoende.
Het assenkruis door Utrecht <P 52°05'30", 7. 5°07'18")
op die kaart brengt men aan met behulp van de graadverdeling
voor breedte en lengte, die er ook op voorkomt.
GEODESIA 80
105
