Nederlands fabrikaat1)
Het automatische waterpasinstrument van Willem Meester (ca. 1685)
Defcription d'un N iveau
nouvellement inventé,
GUILEAUME MEESTER
door H. C. Pouls, adjunct-secretaris van de Rijkscommissie voor Geodesie.
SUMMARY
Made in Holland
The automatic level by Willem Meester.
The Department of Geodesy in Delft possesses an interesting collection of old books, pamphlets and
instruments on surveying. In a few papers attention will be paid to some unknown instruments, invented
in The Netherlands. This first part gives a description of an automatic level invented by Willem Meester.
Meester had an interesting army-carreer in the service of king-stadtholder William III. He has a number
of inventions on his name, one of which is this rather unknown levelinstrument. Round about the same
time Huygens invented his level and it is shown that Meesters' invention has no relation with the instru
ment of Huygens.
Inleiding
De Afdeling der Geodesie bezit een interessante histori
sche instrumentenverzameling die uniek is voor ons
land. In een artikel dat in 1979 in dit tijdschrift werd ge
publiceerd, is een algemeen overzicht gegeven van deze
verzameling [1]2). In een latere publikatie [2] is aandacht
besteed aan de Hollandse Cirkels die in deze collectie
aanwezig zijn.
Naast instrumenten bezit de Afdeling der Geodesie ook
diverse waardevolle oude boeken, handschriften en
pamfletten over wiskunde, landmeten en instrumenten.
In een aantal artikelen zal aandacht worden besteed aan
enige instrumenten die öf aanwezig zijn in de verzame
ling öf zijn beschreven in documenten die tot de verza
meling behoren. Het betreft in alle gevallen instrumen
ten die door Nederlanders zijn uitgevonden en nauwe
lijks of in het geheel geen bekendheid hebben gekregen.
Willem Meester
Een voorbeeld van een dergelijk onbekend instrument is
te vinden in een gedrukt pamflet met Franse tekst, dat
een „Description d'un Niveau nouvellement inventé.
bevat. Dit drukwerkje is geschreven door „Guileaume
Meester, Controlleur-General de I'Artillerie des Provin-
ces Unies" (fig. 1Wie was deze Guileaume Meester?
Willem Meester, zoals zijn eigenlijke Nederlandse naam
luidt, blijkt een veelzijdige en interessante figuur te zijn.
Hij werd in 1643 in Leiden geboren; bij zijn eerste huwe
lijk in 1664 was hij meester-horlogemaker. In datzelfde
jaar liet hij zich aan de universiteit voor de „mathesis"
inschrijven en later (in 1671) nogmaals, maar toen noem-
Gut dans l'ujdge rapporte fes certaines preu-
ves, ainfi qu'ilfe peut voir plus clairemcnt de la
demonftrationpar lequel Ton peut niveler
promptement parfaitement touts les
objects, que la vette peut attemdre
fur tout le tour de T Hor if on t
qui de Tailfont veri-
tablcment Niveaux.
PAR
Controlleur-General de 1'Artillerie
des Provinces Unies.
Fig. 1. Gedeelte van het pamflet.
1) Eerste aflevering uit de serie bijzondere objecten uit de histori
sche instrumentenverzameling van de Afdeling der Geodesie
van de Technische Hogeschool Delft; foto's A. B. Smit.
2) De nummers [11 t.m. [21 verwijzen naar „Noten" op pagina 50
aan het eind van dit artikel.
de hij zich „mechanicus". In 1673 trad hij in dienst van
het Staatse leger, als controleur van de nieuwe artillerie
en de oorlogsmachines en een jaar later werd hij al
controleur-generaal van de artillerie. Tot 1691 had
Meester daar een afwisselende werkkring.
In 1688 maakte hij met stadhouder Willem III de over
tocht naar Engeland; in 1690 nam hij deel aan de Ierse
veldtocht, waarin de bekende slag aan de Boyne plaats
vond. In 1691 werd hij aangesteld tot Commissioner bij
the Irish Ordnance (de Ordnance is een oude ambtelijke
dienst die verantwoordelijk is voor het geschut, leger
trein en militaire voorraden). Ook werd Meester be
noemd tot Storekeeper van de Tower in Londen. In 1701
overleed deze veelzijdige figuur, die blijkens bewaard ge
bleven correspondentie ook goede contacten had met
Samuel van Musschenbroek (1639 - 1682) en Christiaan
Huygens (1629 - 1695). Uitgebreidere biografische gege
vens zijn te vinden in het goed gedocumenteerde artikel
van D. J. Roorda in „Spiegel Historiael" [3].
Dat Willem Meester zich niet beperkte tot zuiver militaire
activiteiten blijkt onder meer uit het feit dat hij in 1681 als
bedijker actief was in Groningen en Oostfriesland. In dat
zelfde jaar nam hij op verzoek van Johan Hudde deel aan
een inspectietocht van de grote rivieren Rijn, Waal en
IJssel. Johan Hudde was in de 17e eeuw een bekend
wiskundige en tevens burgemeester van Amsterdam.
Op verzoek van de Staten-Generaal zou een commissie
onder leiding van Hudde een plan tot rivierverbetering
indienen. Veel effect hebben de daaropvolgende werk
zaamheden niet gehad, want in 1686 was Meester
opnieuw betrokken bij een plan ter verbetering van de
rivieren. Voor de meting van het verval van het rivierwa
ter leende hij instrumenten van Huygens. Bij het zeer uit
voerige eindrapport waren vier door Meester vervaardig
de kaarten gevoegd [4],
De veelzijdigheid van Meester blijkt verder uit de diverse
uitvindingen die hij heeft gedaan; op een aantal daarvan
heeft hij het octrooirecht verkregen. Aanvankelijk waren
dit klokkenmakersvindingen, maar later betrof dit o.a.
blikken of plaatijzeren pontons, een energiebesparende
en brandveilige methode om aan boord van schepen
voedsel te koken, een speciale graafmachine voor
schansen- en dijkenbouw en een uitvinding om met een
kanon zekerder te kunnen schieten. De blikken pontons
hebben een zekere Europese faam verworven. Het door
hem uitgevonden waterpasinstrument daarentegen is
onbekend gebleven [5].
Beschrijving van het waterpasinstrument
Het hiervoor genoemde pamflet (30 x 47 cm) bestaat uit
een zestal tekeningen met een toelichtende tekst in het
Frans. Het feit dat deze tekst 300 jaar geleden werd ge
schreven en bovendien nogal wat taal- en drukfouten
48
NGT GEODESIA 85
