zijn voet kan worden geplaatst. Deze voet is vast be
vestigd aan de kop van het statief. Zoals de foto laat
zien, is de voet iets anders als in de tekening is weer
gegeven. Met behulp van vier kruislings geplaatste
schroeven K kan de draaiingsas verticaal worden ge
steld.
Het waterpasinstrument heeft een terrestrische kijker
(dus rechtopstaand beeld) met een lengte van 46 cm; de
totale hoogte is 29 cm, gerekend vanaf de bovenkant
van het statief. De controle en de regeling van het instru
ment kunnen op eenvoudige wijze snel worden uitge
voerd, terwijl de eenvoudige inrichting een snelle opstel
ling mogelijk maakt. Voorwaarde is dat de instrument
maker de armen D en E zuiver in eikaars verlengde en
loodrecht op de kijkerbuis heeft geplaatst [5]
Nadere datering
De op het instrument voorkomende vermelding ,,C.
Becker, Arnhem" wijst erop, dat het instrument in de
Arnhemse tijd van Becker is vervaardigd. Een wat nade
re datering is mogelijk door het feit, dat het in de tweede
druk van de „Geodesie" van Van Kerkwijk voor het eerst
wordt vermeld [6] en niet in de eerste druk. Deze tweede
druk verscheen in 1847 en hierin staat: ,,...De Heer
Becker, te Arnhem, heeft onlangs een waterpasinstru
ment uitgedacht.Aangezien de eerste druk in 1842
verscheen en hier „onlangs" wordt gezegd, mag het
jaartal 1845 als een redelijke benadering worden aange
nomen.
Vergelijking met andere instrumenten
Om de merites van Beckers instrument juist te kunnen
waarderen, is vergelijking met andere, in die tijd in ons
land in gebruik zijnde, instrumenten noodzakelijk. Hier
voor komen drie typen in aanmerking, namelijk de in
strumenten die destijds in ons land bekend waren als het
waterpas van Lenoir, het waterpas van Ramsden en het
nieuw waterpas of cirkelwaterpas van Lenoir.
Het eerstgenoemde instrument, in de tweede helft van
de 18e eeuw uitgevonden door de bekende Franse in
strumentmaker Etienne Lenoir (1744-1832), had een
aantal nadelen, waarvan de belangrijkste was dat de
draaiingsas van het instrument, na opstelling op het sta
tief, niet zuiver verticaal kon worden gesteld. Eigenlijk
was het instrument in 1845 sterk verouderd, en zal hier
dan ook verder buiten beschouwing blijven [7].
Het waterpasinstrument van Ramsden was in 1734 uit
gevonden door de Engelse instrumentmaker Jonathan
Sisson. Tegen het eind van de 18e eeuw werd het instru
ment aanmerkelijk verbeterd door de beroemde instru
mentmaker Jesse Ramsden (1735- 1800), vandaar dat
het instrument de naam van Ramsden is gaan dragen.
Fig. 4 laat een dergelijk type zien; in de eerste helft van
de 19e eeuw werd dit vervaardigd door de Amsterdamse
instrumentmakers J. M. Kleman en zoon. Dit type werd
later ook wel omschreven als waterpasinstrument met
ronde tappen en niveau vast aan de kijker. In Engeland
en de Verenigde Staten werd het bekend als Y-level of
Wye-level vanwege de Y-vormige ondersteuningen van
de kijkerbuis (zie foto). Het horizontaal stellen geschied
de door middel van vier kruislings geplaatste schroeven,
die de bovenbouw over een bolvormig onderstel lieten
bewegen. Het instrument rust dus niet op deze schroe
ven, zoals ten onrechte uit de foto zou kunnen worden
opgemaakt. De bovenkant van het statief is namelijk
Fig. 4. Waterpasinstrument met ronde tappen en niveau vast aan
de kijker verbonden (type Ramsden). Vervaardigd door J. M. Kle
man en zoon. Collectie Geodesie, TH Delft.
voorzien van een brede kop met schroefdraad, waarop
het onderstel wordt vastgeschroefd.
In de Angelsaksische landen is dit type erg populair
geworden en gebleven. Het heeft voortdurend verbete
ringen ondergaan. Zo heeft het later „normale" stel-
schroeven gekregen. Een van de nadelen van het instru
ment was de vrij omslachtige wijze van controleren en
regelen.
In antwoord op de praktijkbezwaren tegen het instru
ment van Lenoir werd door hem in 1820 een nieuw
waterpasinstrument bedacht en gemaakt, namelijk het
cirkelwaterpas (niveau cercle). Fig. 5 toont zo'n instru
ment dat is gemaakt door de gebroeders Caminada uit
Rotterdam. Dit waterpas is voorzien van een radvormig
uitgesneden cirkel met een diameter van ongeveer 15
Fig. 5. Een cirkelwaterpasinstrument vervaardigd door de gebr.
Caminada. Collectie Geodesie, TH Delft.
140
NGT GEODESIA 85
