A E
v
P
prisma van Wollaston, het onsymmetrisch vijfzijdig
prisma van Bauernfeind, een bogenspiegel en de prisma
trommel van Decher. Tot de minder bekende instru
mentjes behoren de spiegelpasser van Lipkens en de
kleine spiegelsextant van Laporte. In beide gevallen is
sprake van een instrument, waarmede een hoek geme
ten en tevens getekend kan worden.
Principe
Het gebruik van instrumenten, waarbij dubbele reflectie
optreedt, berust op het bekende optische principe, dat
bij dubbele terugkaatsing van een lichtstraal via twee
spiegelende vlakken de hoek tussen de binnentredende
en de uittredende schaal gelijk is aan het dubbele van de
hoek, die de spiegelende vlakken met elkaar maken, zie
afb. 1.
Hoek BPC 180 - (90 - b) - (90 - c) b c
Hoek BDE 2b 2c 2 x hoek BPC
Afb. 1. Stralengang via twee spiegels.
Worden de spiegels bevestigd op twee armen die ten op
zichte van elkaar kunnen bewegen, dan ontstaat een in
strument waarmede willekeurige hoeken kunnen wor
den opgemeten of uitgezet. Dit is voor het eerst toege
past door J. Hadley bij zijn octant, waarvan hij de be
schrijving in 1731 publiceerde [1]2). Uit deze octant ont
wikkelde zich de sextant die tot op heden bij de zeevaart
wordt gebruikt en in het verleden ook in de landmeet
kunde werd toegepast.
Hebben de spiegels een vaste stand ten opzichte van el
kaar, dan krijgt men een instrumentje dat alleen geschikt
is voor één bepaalde hoek. Deze laatste hoek is dan
meestal 90° (hierbij is vanzelfsprekend de hoek tussen
de spiegels 45°). Het opmerkelijke is dat dit instrument
je, dat in wezen erg eenvoudig is, later is uitgevonden
dan de hiervoor genoemde octant. De Engelse instru
mentmaker George Adams beschreef de hoekspiegel
voor het eerst in 1791; de uitvinding schreef hij toe aan
zijn vader, eveneens George genaamd [2] (afb. 2).
Voortbouwend op deze, in de 18e eeuw uitgevonden in
strumenten heeft de Nederlander Antoine Lipkens enige
hulpinstrumentjes ontwikkeld voor gebruik bij kadastrale
metingen.
2) De nummers 11] t.m. [10] verwijzen naar „Noten" op p. 174 aan
het eind van dit artikel.
Afb. 2. Tekeningen voorkomend in de catalogus van Adams
(17911. Fig. 4 toont de hoekspiegel.
Antoine Lipkens
In het gedenkboek dat is uitgegeven ter gelegenheid van
het 50-jarig bestaan van de Technische Hogeschool
Delft, wordt over Lipkens gezegd dat hier sprake is van
een fascinerende, veelzijdige carrière op het gebied
van wetenschap, technische practijk in binnen- en bui
tenland, onderwijs en uitvindingen.[3],
Antoine Lipkens werd in 1782 in Maastricht geboren,
studeerde aan de polytechnische school in Parijs, was op
20-jarige leeftijd leraar geodesie en vervulde diverse
functies bij het Kadaster in Frankrijk. In 1813 was hij be
trokken bij de verdediging van de Franse stad Foix (in de
Pyreneeën) tegen de uit Spanje oprukkende Engelsen.
Na de val van Napoleon keerde hij naar Nederland terug
met een schriftelijke dankbetuiging van het Franse be
stuur Terug in Nederland had hij de leiding van de
veldwerkzaamheden voor de grensbepaling tussen
Frankrijk en België, dat toen met Nederland was vere
nigd. Enige tijd later werd hij ingenieur-verificateur van
het Kadaster in het groothertogdom Luxemburg, waar
hij een cursus startte om beter kadastraal personeel te
vormen. Deze functie behield hij tot 1827.
Zijn veelzijdigheid blijkt onder meer uit het in 1830, tij
dens de Belgische opstand, in 14 dagen aanleggen van
een telegraafverbinding tussen Den Haag, Breda en Den
Bosch. Later maakte hij een studiereis naar Engeland in
verband met het gebruik van duikerklokken bij onder
waterwerken. In 1832 ging hij naar Parijs om daar stan-
daardmaten en gewichten te verkrijgen. Verder was hij
lid van de commissie van beheer en toezicht over de
droogmaking van het Haarlemmermeer.
Mede op zijn aandrang werd in Delft een Koninklijke
Akademie opgericht ter opleiding van burgerlijke inge
nieurs. Bij de oprichting in 1842 werd Lipkens tot direc
teur benoemd; dit bleef hij tot 1846, toen hij zich om ge
zondheidsredenen terugtrok. Hij overleed een jaar later
[4],
In zijn Luxemburgse tijd heeft Lipkens enige meetinstru-
mentjes uitgevonden, waarvan de bekendste het spie-
gelkruis of „équerre a miroirs" was. Dit spiegelkruis is
onder meer uitvoerig beschreven in de landmeetkunde-
boeken van Gisius Narming, Van Kerkwijk en Baren-
172
NGT GEODESIA 85
