broek. Daarnaast heeft Tutein Nolthenius in 1950 in een
artikel over Antoine Lipkens uitgebreid aandacht be
steed aan dit instrument [5].
Ook in Duitsland is het instrument bekend geworden en
wel onder de naam Spiegel-Winkelmesser; de naam van
Lipkens is daarbij echter om onbegrijpelijke redenen ver
duitst tot „Kataster-Director Lüpkens" 16],
Spiegelpasser
De spiegelpasser is aanmerkelijk minder bekend gewor
den. In de landmeetkundige literatuur vinden we alleen
een vermelding bij Gisius Nanning, echter geen afbeel
ding [7]. Hoe eenvoudig het instrument is, toont afb. 3.
me). Bovendien waren andere in die tijd in gebruik zijnde
instrumenten, zoals meetkruis en équerre, ook niet
regelbaar.
De in de Geodesie-collectie aanwezige spiegelpasser
heeft een beenlengte van 12 cm, de spiegelende opper
vlakken zijn 16x8 mm groot. Helaas ontbreken de in de
beschrijving genoemde stiften. Wel is nabij een passer-
punt een bevestigingsmogelijkheid voor een stift te zien
en is er op de achterkant van een van de spiegels een
plaats voor een beweegbare stift.
Tot slot nog een opmerking over de datering. De uitvin
ding vond plaats in de Luxemburgse tijd van Lipkens, dat
wil zeggen tussen 1815 en 1827, want in 1827 kreeg hij
de algemene leiding van de kadastrale opmetingen in
Nederland. Het jaar 1820 kan dus, bij gebrek aan nadere
informatie, als een redelijke benadering worden gezien.
Kleine spiegelsextant van Laporte
Een instrument dat qua toepassing zeer veel overeen
komst vertoont met de spiegelpasser, maar qua con
structie daar sterk van afwijkt, is de kleine spiegelsextant
vervaardigd door de instrumentmaker F. L. Laporte (afb.
4).
Afb. 3. De spiegelpasser van A. Lipkens. Collectie Geodesie, TH
Delft.
De uitvoerigste beschrijving is te vinden in een niet-
landmeetkundige publikatie, namelijk in een artikel van
N. T. Michaëlis in het Jaarboekje voor Spoorwegamb
tenaren 1864 [8|. Hierin is de volgende beschrijving te
vinden:
,,De spiegelpasser, die, ofschoon minder bekend bij
eene opneming met het planchette zeer wezenlijke dien
sten kan bewijzen.
Dit instrument bestaat uit eenen gewonen passer, waar
van de beide beenen achter den kop verlengd zijn en bei
de aan de binnenzijde een spiegeltje dragen, terwijl in het
eene been naast het spiegeltje eene kleine opening is.
Door deze opening ziet men de eene baak over, en het
beeld van de andere door dubbele weerkaatsing in het
andere spiegeltje, zoodat de hoek tusschen de beide
beenen van den passer, de helft is van dien tusschen de
gezigtsstralen van den waarnemer naar beide baken.
Op zijde van een der beenen van den passer zitten twee
stiften, waarvan de afstand, die door eene stelschroef
kan geregeld worden, gelijk is aan de lengte van de bee
nen van den passer.
Beschrijft men nu op een planchette met deze beide stif
ten een' cirkelboog, en meet men op den omtrek twee
maal den afstand tusschen de beide punten van den
passer uit, dan geven de stralen, die de beide uiterste
punten op den cirkelomtrek met het middenpunt veree
nigen, den hoek aan, die de beide gezigtsstralen van den
waarnemer onderling maken".
Aan deze beschrijving behoeft, voor wat betreft het ge
bruik, niets te worden toegevoegd. Minder duidelijk is
hoe het instrument moet worden gecontroleerd en ge
corrigeerd. Controle lijkt niet moeilijk, omdat een be
kende hoek (bijv. 90°) kan worden gemeten en gete
kend. Correctie is echter niet mogelijk, want er zijn geen
voorzieningen om één of beide spiegels een verandering
ten opzichte van de drager te doen ondergaan. Mogelijk
werd dit niet noodzakelijk geacht, gezien de betrekkelijk
geringe nauwkeurigheid die haalbaar was en de aard van
de werkzaamheden (namelijk kadastrale perceelopna-
Afb. 4. De kleine spiegelsextant van F. L. Laporte. Collectie Geode
sie, TH Delft.
Franz Ludolf Laporte werd in 1829 in Göttingen geboren.
Omstreeks 1857 vestigde hij zich als instrumentmaker in
's-Gravenhage, waar hij in 1860 in het huwelijk trad. Bij
zijn huwelijk vestigde hij zich op het adres Westeinde
176; hij verhuisde omstreeks 1863 naar Westeinde 129,
waar hij tot zijn dood in 1893 woonde. Laporte is een
minder bekende instrumentmaker die onder meer teken
hulpmiddelen vervaardigde [9].
Zoals op de foto is te zien, is het instrument op de eerste
plaats een verkleinde sextant (de straal van de cirkel
boog is 12,5 cm). Het bestaat uit een framewerk met
daarop een vizierplaatje en de kleine of kimspiegel; ver
der is er de normaal voorkomende sexagesimale rand-
verdeling op aangebracht. Op dit frame draait een alhi-
dade met boven het draaipunt de zgn. grote spiegel. Aan
het andere eind is een noniusverdeling aangebracht,
waarmede op de randverdeling tot op 1 minuut kan wor-
NGT GEODESIA 85
173
