Nederlands fabrikaat
□e kleine spiegelsextant; of sextant-
transporteur. Een aanvulling
door H. C. Pouls, adjunct-secretaris van de Rijkscommissie voor Geodesie.
SUMMARY
Made in Holland: A supplement about the sextant-transporteur
The instrument of Laporte: a Dutch invention?
Mr. Pouls is a Dutch expert in old surveying instruments. In this article he tries to prove that the 'instrument
of Laporte' is quite different from the 'reflector of Douglas' by giving a description of this instrument.
In 1985 is in dit tijdschrift in enige artikelen aandacht
besteed aan een aantal in Nederland vervaardigde land
meetkundige instrumenten uit de Collectie Geodesie van
de TU Delft [1], In het meinummer is daarbij een instru
mentje besproken, dat werd aangeduid als de kleine
spiegelsextant van Laporte. Het betrof hier een door
F. L. Laporte in 's-Gravenhage vervaardigde kleine sex
tant, waarbij het door een ingenieuze toevoeging van een
extra arm mogelijk werd de gemeten hoek direct te teke
nen (fig. 1).
Fig. 1. De sextant-transporteur of kleine spiegelsextant van Laporte.
Toen het artikel verscheen, was nog niets bekend over de
oorsprong en het gebruik ervan. Wel werd het vermoeden
uitgesproken, dat het instrument zou kunnen zijn gebruikt
voor snelle topografische opnamen. Ook werd vermeld,
dat het in de Geodesie-collectie aanwezige instrument
een bepaalde systematische afwijking vertoonde.
Na het verschijnen van de publikatie is er wat meer
bekend geworden over de herkomst, het gebruik en een
eerder uitgevonden gelijksoortig instrument. Dit alles lijkt
interessant genoeg om in een aanvullend artikel aan
dacht aan te besteden.
De eerste reactie was afkomstig van ir. J. A. van der
Linden, toen nog adjunct-directeur van de Topografische
Dienst te Emmen. Hij schreef onder meer:
,,ln de instrumentenverzameling van de Topografische
Dienst Nederland (TDN) zijn nog zes van deze instru
mentjes aanwezig. Vier exemplaren met de naam F. L.
Laporte 's Hage en twee exemplaren zonder vermelding
van fabrikant, maar wel voorzien van de ingegraveerde
nummers 1 resp. 2. Deze apparaten werden sextant
transporteur genoemd, zoals onder andere blijkt uit het
oude Register van Instrumenten van de TDN. Zij zijn
gedurende tientallen jaren gebruikt bij de terreinverken
ningen voor de topografische kaarten. Zij waren vooral
van belang in de tijd dat de 'gereduceerde' kadasterplans
nog de basis waren voor de terreinverkenning.
Om de hierop nog ontbrekende topografie zoals water
lopen, paden e.d. te kunnen intekenen, werd de richting
ervan ten opzichte van wel op het basisstuk aanwezige
topografie met de sextant-transporteur opgemeten. Deze
richting werd dan langs de transporteur-arm direct in de
'minuut' ingetekend. Het ging hierbij dus veelal om het
opvullen van een aanwezig lijnennet met tussenliggende
topografie. Afstanden werden zonodig uitgepast.
Nadat de luchtfoto in plaats kwam van het gereduceerde
kadasterplan 1927), verminderde het gebruik van de
apparaatjes uiteraard aanzienlijk. Toch zijn er nog tot cir
ca 1954 enkele topografen geweest, die de sextant
transporteur incidenteel gebruikten, voornamelijk voor
het uittekenen van nieuwe verkaveling die nog niet op de
luchtfoto voorkwam.
In 1921 werden nog drie sextant-transporteurs aange
kocht bij het ingenieursbureau Schermerhorn in Delft, a
raison van f 60,per stuk.
De twee nog aanwezige apparaten zonder nadere ver
melding van fabrikant wijken iets af van die van Laporte:
het draaipunt van de transporteur-arm is gemarkeerd
door middel van een fijn gaatje in een rond mica plaatje.
De in het artikel gesignaleerde afwijking tussen de gete
kende hoek en de op de schaalverdeling van de sextant
afgelezen waarde is door mij niet geconstateerd" [2],
Dank zij deze brief was nu de vroeger gebruikte naam
bekend en was er een verband gelegd met de Topo
grafische Dienst. Deze aanwijzingen brachten mij op het
spoor van een vermelding in de Handleiding ten dienste
van de officieren der Militaire Verkenningen, belast met
de samenstelling der minuutbladen van de topografische
kaarten des Rijks", 's-Gravenhage, februari 1910 [3],
Opmerkelijk is echter, dat in deze handleiding het instru
ment alleen wordt genoemd bij hoogtemeting en niet bij
de topografische opname. Voor de hoogtemeting worden
enige waterpasinstrumenten genoemd en verder lezen
we:Bovendien wordt, zoo noodig, tot plaatsbepaling ge
bruik gemaakt van den sextant-transporteur (Bijlage
XII)". Deze bijlage toont een foto van een instrument dat
volkomen identiek is met het Geodesie-instrument. Goed
te lezen is ook de naam van de maker: F. L. Laporte
's Hage en het nummer: No. 10. Het Geodesie-exemplaar
heeft no. 11!
Volgens deze handleiding werd de sextant-transporteur
162
NGT GEODESIA 90 - 4
