Een geodetische instrumenten-
set van Benjamin Ayres,
midden 18e eeuw
door H. C. Pouls, voormalig beheerder van de instrumentencollectie van de Faculteit der
Geodesie van de TU Delft.
SUMMARY
A geodetic multi-purpose instrument, mid 18th century
The Faculty of Geodesy in Delft owns an interesting set of instruments made by Benjamin Ayres from
Amsterdam.
A description is given how, combining various parts, the instrument may be used as a surveyor's cross,
an angle-measuring instrument, a clinometer and as a kind of plane table with a fixed revolving alidade.
A forgotten method of surveying is also described.
This multi-purpose instrument shows that Ayres was an excellent instrument maker.
Inleiding
In dit tijdschrift is al eerder aandacht besteed aan de
historische instrumentencollectie van de Faculteit der
Geodesie van de Technische Universiteit Delft. In januari
1979 is een beknopt overzicht gegeven van de collectie,
die sedertdien verder is uitgebreid. In 1985 en 1990 zijn
in een aantal artikelen onder de algemene titel Neder
lands fabrikaat" enige bijzondere, Nederlandse instru
menten besproken [1],
Het interessante van de Geodesie-collectie is, dat het hier
„gewone" instrumenten betreft, dat wil zeggen instru
menten die bestemd waren voor de praktijk. Vooral bui
tenlandse collecties bezitten soms zeer fraaie instrumen
ten, die door instrumentmakers met veel zorg zijn ge
maakt en versierd, en daarna aangeboden aan vorsten of
andere belangrijke personen [2].
Ofschoon ze erg mooi zijn om te zien, werden deze instru
menten in de praktijk weinig gebruikt. Soms waren ze
daarvoor zelfs niet geschikt! Dit soort instrumenten vin
den we niet in de Delftse verzameling, hetgeen echter
niet wil zeggen dat er geen instrumenten bij zijn, die de
moeite van een nadere beschouwing waard zijn. Het
tegendeel is het geval. Dit keer wil ik uw aandacht vragen
voor een opmerkelijke geodetische instrumentenset van
Benjamin Ayres.
Benjamin Ayres, instrumentmaker
Over de levensloop van Ayres is weinig bekend. Hij was
in het midden van de 18e eeuw in Amsterdam werkzaam
als instrumentmaker. In 1743 verscheen van hem in Am
sterdam een publikatie getiteld Beschrijving van een
dubbeld instrument oft algemeene zonnewijzer". Verder
is bekend dat hij in 1749, op voordracht van stadhouder
Willem IV, bij de Admiraliteit van Amsterdam werd be
noemd op de nieuw gecreëerde post van 's Lands Instru
mentmaker. Een van zijn taken was het voorzien van zee
officieren, legerofficieren en particulieren van instrumen
ten. Daarnaast diende hij in zeven jaar tijd acht a tien
leerjongens op te leiden in ,,de kunst van mathematische
instrumenten te maaken" [3].
Dat Ayres door de stadhouder werd voorgedragen, wijst
erop dat hij in die tijd een zekere faam als instrument
maker moet hebben gehad. Toch schijnt hij niet aan de
verwachtingen te hebben voldaan. In februari 1752 be
noemde de Admiraliteit een commissie om rapport over
310
hem uit te brengen. Dit rapport viel negatief uit. Hij zou
,,de nodige ervarentheijd en bequaamheijd" missen en
verder zich soms aan drank te buiten gaan... [4]. Het ge
volg was, dat hij met ingang van 1 april 1752 werd ontsla
gen. In hoeverre het overlijden van prins Willem IV in
1751 van invloed is geweest op het besluit van de Admira
liteit, is een vraag die hier niet kan worden beantwoord,
maar het is zeker niet ondenkbaar dat dit een rol heeft
gespeeld. Het is namelijk bekend dat veel Amsterdamse
regenten geen aanhangers van Oranje waren. Na het
overlijden van de stadhouder herwonnen de staatsgezin-
den snel hun invloed. Dat mede daardoor een protégé
vari Oranje zijn betrekking verloor, is zeer wel mogelijk.
Het geeft verder te denken dat er geen opvolger werd be
noemd. Was de post van 's Lands Instrumentmaker
destijds speciaal voor Ayres gecreëerd?
Zo onbekwaam als men uit het rapport zou opmaken, is
Ayres zeker niet geweest. Er zijn voldoende aanwijzingen
dat hij een uitstekend instrumentmaker was [5]. Hij maak
te onder andere hoekmeetinstrumenten, kompassen, oc
tanten, sextanten, pedometers, schuifpassers en trans
versaalschalen. Instrumenten van hem zijn te zien in Lei
den (Boerhaavemuseum), Haarlem (Teylersmuseum),
Amsterdam (Rijksmuseum), Utrecht (Universiteitsmu
seum), Londen (Science Museum) en Dortmund (Mu
seum für Kunst und Kulturgeschichte). Tenslotte bevindt
zich in Delft de hierna te beschrijven ingenieuze geode
tische combinatieset.
Fig. 1. instrumentenset van Benjamin Ayres, midden 18e eeuw.
Collectie Faculteit der Geodesie, TU Delft.
NGT GEODESIA 91 - 7/8
