Delftse instrumentenset
Het instrument als meetkruis en hoekmeter
Fig. 2. Het instrument als hoekmeter, met halve cirkel, niveau en
richtkijker.
Deze set bestaat uit een aantal losse onderdelen, die zijn
opgeborgen in een met roggehuid beklede kist. De kist is
achthoekig, heeft een diameter van 21,5 cm en een hoog
te van 10,5 cm. Aan één zijkant bevindt zich een messing
plaat, waaraan een handgreep is bevestigd met daarop
het nummer 118. In de kist bevindt zich een aantal instru
mentonderdelen. die op verschillende manieren zijn te
combineren. Verder behoren tot de set een schietlood,
een ring, een spiegeltje en twee messing platen met
transversaalschalen (fig. 1). Het basiselement van de set
is een achtkantige messing plaat met een doorsnede van
19,5 cm. Aan deze plaat zijn twee diametraal geplaatste
vizierplaten verbonden. Midden onder de plaat kan een
kogelscharnier worden bevestigd. Zoals zo vaak bij oude
instrumenten ontbreekt helaas het bijbehorende stok-
statief. Met behulp van het genoemde kogelscharnier kon
de plaat horizontaal of verticaal op het statief worden
gesteld. Aan de plaat kunnen in verschillende combina
ties andere onderdelen worden bevestigd.
Om te beginnen kan op de plaat een gradenboog worden
vastgeschroefd. Aan deze gradenboog is een beweegba
re alhidade of vizierliniaai gekoppeld, met op de arm een
niveau. De gradenboog heeft een diameter van 18 cm
en twee gradenverdelingen, namelijk 80-90-800
80-90-80 en 10-0-109010-0-10. Bij de vizierplaatjes
van de alhidade zijn noniën aangebracht, die een aflezing
tot 1/10 graad ofwel 6 minuten mogelijk maken.
De gradenboog kan maar op één manier op de grond-
plaat worden bevestigd. De vaste vizieren van de plaat
vallen dan samen met de 90-90 lijn (respectievelijk 0-0
lijn). Stelt men de beweegbare alhidade in op de 0° (res
pectievelijk 90°), dan kan het instrument als meet- of
winkelkruis worden gebruikt voor het uitzetten van hoe
ken van 90°. Met het niveau kan het instrument op de
gebruikelijke wijze horizontaal worden gesteld. In de set
bevindt zich een eenvoudige kijker, die met behulp van
schuifklemmen op de vizierliniaal kan worden bevestigd
(fig. 2). Het is dus mogelijk zowel met als zonder kijker
willekeurige hoeken op te meten of uit te zetten.
NGT GEODESIA 91 - 7/8
De richtkijker is zeer eenvoudig, heeft een lengte van 17
cm en een objectiefdiameter van slechts 10 mm. Er is
geen scherpstellingsmogelijkheid. In de kijker zijn kruis
draden aangebracht, die alleen in zijdelingse richting zijn
te corrigeren. Met de kijker wordt het gebruikelijke, omge
keerde beeld verkregen.
Bij de set bevindt zich ook nog een eenvoudig kompas.
Deze kan met behulp van een soort haakkoppeling aan
de alhidade worden vastgezet. Het kompasje heeft een
fraaie, kruisvormige naald, maar geen kompasroos of
gradenverdeling. Men kan dus alleen maar het kompas
noorden aangeven.
Het kogelscharnier maakt het mogelijk de grondplaat, en
dus het instrument, verticaal te plaatsen. Het niveau op
de alhidade is 90° draaibaar om de lengte-as. Door instel
ling van de vizierliniaal op de 90-90 lijn kan deze horizon
taal worden gesteld, waarna met het instrument ook verti
cale hoeken kunnen worden gemeten. Het instrument is
in deze samenstelling dan ook een volwaardig hoekmeet-
instrument. Op de alhidade is de naam van de maker ge
graveerd: Benj". Ayres Fee. Amsf".
Een opmerking over de graadverdelingen is hier zeker op
zijn plaats.
Afhankelijk van de gebruikte schaalverdeling kan men bij
verticale hoekmetingen zenithoeken of elevatie- en de-
pressiehoeken meten, dus hoeken ten opzichte van de
horizon. Doordat de verdeling niet hoger gaat dan 90° en
de bij halve cirkels gebruikelijke 0°-180° verdeling ont
breekt, is het meten van horizontale hoeken groter dan
90° extra moeilijk.
Men kan zelfs zeggen dat het instrument hiervoor eigen
lijk niet geschikt is.
Het instrument als hellingmeter
Aan de achtkantige grondplaat kan een soort voetplaat
worden bevestigd (fig. 3). Door het kogelscharnier als
handvat te gebruiken, kunnen hellingen worden gemeten
of kan iets horizontaal worden gesteld.
Wordt de alhidade op de 90°-90° lijn (of 0°-0° lijn)
gesteld en het niveau ingespeeld, dan staat de onderkant
Fig. 3. Het instrument als hellingmeter.
311
