Manuscriptkaarten
Illustratie van de eerste ontwikkeling
van de Nederlandse kartografie aan de hand
van drie manuscriptkaarten
uit het Streekarchief Hollands Midden
Manuscriptkaarten
NGT GEODESIA
cartography, mapping, history
kartografie, kaartvervaardiging, geschiedenis
KEYWORDS
TREFWOORDEN
Van de instellingen die door het publiek als min of meer
verwant worden gezien (archieven, bibliotheken en musea)
waren archieven lange tijd het minst bekend. In de laatste
decennia is dat veranderd. Dat beeld geldt ook voor het
vroegere Gemeente-archief van Gouda, dat enkele jaren
geleden is uitgebouwd tot een gemeenschappelijke
regeling.
De Streekarchiefdienst Hollands Mid
den (Streekarchief) te Gouda is een sa
menwerkingsverband van de gemeen
ten Gouda, Moordrecht, Nieuwerkerk
aan den IJssel, Waddinxveen en Zeven-
huizen-MoerkapelIe. Het Streekarchief
fungeert als het historisch documenta
tiecentrum voor deze regio. Kerntaak is
het bewaren van het statisch archief van
de deelnemende gemeenten. Daarnaast
zijn er ook niet-overheidsarchieven
(bijvoorbeeld van kerken, bedrijven en
verenigingen) ondergebracht. Onder de
naam „topografisch-historische atlas"
beheert het Streekarchief een grote
verzameling kaarten, plattegronden,
bouwtekeningen en foto's. Het Streek
archief bevat ruim 2,5 km planklengte
aan archiefstukken en een historische
bibliotheek met 600 strekkende meter
boeken. De studiezaal is vier dagen per
week geopend en het aantal bezoeken
per jaar is ongeveer 3000. Evenals vele
musea kent het Streekarchief een
„vriendenstichting" die onder andere
lezingen organiseert en steunt in kos
ten, die de normale begroting te boven
gaan: de Stichting Vrienden van Ar
chief en Librije.
Deze bijdrage illustreert de eerste ont
wikkeling van de Nederlandse karto
grafie aan de hand van drie „oude kaar
ten" uit de collectie.
drs. C. W.
Hesselink-
Duursma, histo
risch geograaf!
kartograaf
(vrijwilliger) bij
de Streekarchief
dienst Hollands
Midden (SAHM)
te Gouda.
Bij de term „oude kaarten" gaan de gedachten van velen
automatisch uit naar de prachtige, gedrukte kaarten, zoals
uitgegeven door de Amsterdamse drukkerij-uitgeverij Blaeu
(1599 - 1695). Minder bekend zijn de manuscript- ofhand-
schriftkaarten, vooral die welke in de beginperiode van de
Nederlandse kartografie (16e en 17e eeuw) zijn vervaardigd.
Een onbekendheid die wel begrijpelijk, maat niet terecht is.
Begrijpelijk, daar de manuscriptkaarten vaak van regionaal
belang zijn en, doordat ze beschreven zijn in het toen gang
bare handschrift, minder toegankelijk zijn. Niet terecht, om
dat juist de manuscriptkaarten, soms creatief, soms onbe
holpen, dan weer verrassend zorgvuldig en nauwkeurig een
levendig beeld oproepen van zaken die men van belang
achtte; meestal eigendomskwesties en waterstaatkundige
situaties. „Alleen een kaart heeft het vermogen in een be
trekkelijk klein bestek een maximum aan kennis in een over
zichtelijke vorm te etaleren" [2], Deze uitspraak duidt al op
een complexiteit aan gegevens, die kaarten kunnen bevatten.
Het is dan ook zinvol, zeker bij bestudering van oude
kaarten, in de eerste plaats de vraag te stellen: „Met welk doel
is deze kaart gemaakt?". Pas als hierop een antwoord is ge
vonden, komen aspecten als betrouwbaarheid, schaal, vorm
geving en decoratie aan de orde.
Soms kan de titel van de kaart of kunnen de themata die op
de kaart beschreven staan, hierover uitsluitsel geven. Prachtig
is het natuurlijk als er brieven, opdrachten, rekeningen en
akten aanwezig zijn, die bij de betreffende kaart behoren.
Wanneer bovengenoemde zaken ontbreken, kan de onder
zoeker door waar speurwerk, eventueel geholpen door geluk
kig toeval, het doel van de kaart achterhalen. Soms is ook dit
niet mogelijk en moet nadere verwijzing achterwege blijven.
De kaart wordt dan beschreven op basis van louter fysieke
kenmerken, zoals afmetingen, aard en toestand van het
materiaal waarop de kaart is vervaardigd, helderheid van
kleuren en afgebeelde gegevens. Dat deze situatie zich eerder
voordoet bij oude kaarten dan bij moderne, mag duidelijk
zijn.
In het Streekarchief is al een redelijk aantal oude kaarten
beschreven en gecatalogiseerd. Hiertoe behoren zowel ge-
143
